FROM-THE- LIBRARY-OF TRINITYCOLLEGETORDNTO
CORPVS
SCRIPTOBVM EGCLE8IA8TICORVM LATINORVM
EDITVM CONSILIO ET IMPENSIS
ACADEMIAE LITTERARVM CAESAREAE
VINDOBONENSIS
VOL. LXIV.
8, AMBROSII OPERA
PARS VI: EXPLANATIO PSALMORVM XII
RECENSVIT
M. PETSCHENIG
VINDOBONAE jP|i LIPSIAE
F. TEMPSKY fflWBft G.FREYTAG(G.».b.H.
MDCCCCXIX
Reprinted with the permission of the original publishers
JOHNSON REPRINT CORPORATION
NEW YORK and LONDON
SANCTI AMBROSII OPERA
PARS SEXTA:
EXPLANATIO PSALMORVM XII
RECENSVIT
PETSCHENIG
VINDOBONAE MM LIPS1AE
F, TEMPSKY fflFffl G.FREYTAG(G.«.b.H.)
MDCOCCXIX
Reprinted with the permission of the original publishers
JOHNSON REPRINT CORPORATION
NEW YORK and LONDON
V-
First reprinting, 1962, Johnson Reprint Corportion
^77552 FEB a 3 1968
Printed in Germany Lessingdruckerei Wiesbaden
PRAEFATIO.
Quae ratio proprietasque sit sermonum S. Ambrosii, qui hoc uolumine continentur, et quo tempore compositi uideantur, in praefatione uoluminis LXII breuiter expositum est. restat, ut de libris manu scriptis ea quae necessaria sunt dicantur.
Duo tantum exemplaria originis diuersae mcdio aeuo ineunto extitisse uidentur, e quibus codices non admodum multi, qui hodic supersunt, deriuantur. duae igitur tractationes siue classes dis- cernuntur; ad alteram pars maior codicum pertinet, alterius non plus quam tria exemplaria eiusdem fere aetatis reperiuntur. priori Codices classi, quam litcera a signaui, adnumerandi sunt: clasais a
1. Codex P a r i s i e n s i s 1733 saec. XI— XII, foliorum 122 A (folium proximum a postremo deest), ut ceteri antiquiores eiusdem classis ex archetype fluxit, in quo unum folium deerat (cf. ad p. 11, 27), tria transposita erant (cf. ad p. 179, 3). inscribitur: In no mine sancte et indiuidue trinitatis indpit explanatio1) sancti ambrosii archiepiscopi super psalmos undetim (sic), lectiones, quas siglo Am2 notaui, fere correcturae librarii ipsius sunt; manus recentior (Am3) raro occurrit.
2. Codex Basilica e Ambrosianae sine numero, B scriptus intra annos 1140 — 1150, tomus secundus est collectionis scriptorum S. Ambrosii quinque codices complectentis, qui omnes ab eadem manu exarati sunt2). primum folium et ultimus quaternio, continens explanationem psalmi 61, interciderunt. codex et a prima manu et a secunda multifariam correctus est. usus eo est B a 1 1 e-
r i n i u s, qui quaedam aliter legit atque illi, qui librum nuper- rime contulerunt. talibus lectionibus adieci teste ft, neque tamen omnes dedi, quia mini persuasi Ballerinium nonnumquam per-
l) Cf. p. 14, 26 adoriamwr tarn psalmi exptonationem; p. 117, 19 ex- planauimus, ut poiuimus etc.
*) Qui in tomi primi folio lu nominatur Martinus presbyter ac pre- positus huius ecclesie, alibi circa annum 1149 uiuus commemoratur.
LXJV. Aaibroa. pars. 6. PetscU»nig. I
II Praefatio
peram legisse uel perscripsisse, omnino autem manum primani rt secimdam non distinxisse.
fi 3. Codex Trecensis 933 saec. XI 1, olini monasterii Clarao Uallis, ciusdem originis est cuius B, quocum arto coniunctus fami- liam paulo diuersani ab A efficit. inscribitur: In nomine sancte frinitatis indpit explanatio sancti ambrosii super psalm os nnfl,ecim (sic), totuni corrcxit manus secunda partini ox suo ingenio partiin ope, ut uidetur, aut ipsius codicis A aut similis altcrius; certe profrius ad A accedit quam Ambrosianus.
Codices Sequuiitur codices classis /5, in quibus explanatio psalini classis j8 61 deest.
D 4. Codex Parisiensis 1739 saoc. XlJ, olini Colbertinus 1389, binis columnis exaratus, foliorum 138. inscribitur: Indpit Iractatus beati ambrosii mediolanensis urbis episcopi de psalm,o primo. fol. 120: Incipit liber sancti ambrosvi episcopi de lapsu nirginis con- xecratae. sequimtur_foliis 126 sqq. epistola iuonis carnotensis epi scopi de corpore dni et alia quaedam.
E 5. Codex Parisiensis 14465 saec. XII, olin\ S* Uictoris 63, foliorum 136, bene scriptus; inscribitur ut D. fol. 120: Incipit liber sancti ambrosii episcopi de lapsu uirginis consecratae. fol. 123r: Ostensio sanctorum septem dormientium. fol. 130: Editio gaufridi monemutensis de dictis merlini (cum scholiis)1). hie codex aliquot locis ab D discedit et cum classe a facit.
F 6. Codex Parisiensis 16838 saec. XII exeuntis, olim 'S. Martini a Campis ordinis Cluniacensis', inscriptus ut D, eadeni scripta continet quae D et cum eo artissime cohaeret, nisi quod librarius pauca aut suo arbitrio mutauisse aut errando aliter scrip- sisse uidetur. con-exit partim ipse partim altera manus fere con- tcmporanea.
Ad uerba Ambrosii restituenda neutra classis ipsa per se sufficit, sed ita comparatae sunt, ut modo haec modo ilia ueram lectionem praestet, raro ulraque destituat. utique melior est classis a, neque ob earn rem fidei eius quicquam detrahitur, quod iam in archetype uocabula Graeca magis deprauata fuisse uidentur quam in ft leguntur. sed res critica ideo difficilior et magis
x) Haec 'editio* scripta est intra annos 1132—1135; ct'. San-Marte, Die Sagen von Merlin. Halle 1853, p. 19 sqq.
Praefatio IIT
contorta fit, quia hand paucis locis ct A contra BCfi el J/5 contra BC et ^LC contra #/? fachmt. quod quotienscumque incidit, nihil restat, nisi ut et seusus rationc habita ct eonsuctudine scriptoris obseruata probe examinetur, quid uerum ucl saltern ucri simile sit, ita tamcn, ut auctoritati antiquissinii codicis A plurimiun tribuatur. reliquos autcni codices praeter sex quibus per totuni opus utor, qui oinnes, ut supra indicaui, E.d classem a pertinent, nihil iuuare specimiua ab Ihm collecta euidentcr ostendunt. e quibus quae mentionc digna uidentor infra adicci.
7. Codex quidam, qui anno 1897 apud lacobuin Ruseiithal Hdiqui bibliopolam Monacensem uenalis propositus fiierat. scriptus est, co(il('cs ut Chroustio uidebatur, intra annos 1100— J 150, inscriptus ut A. inspexit C. Weyman, qui has lectiones exscripsit: p. 3, 1 uirtuii (—a), 3, 2 cakare (=Cm7), 3, 3 utrique (utriusque mei ct edd.),
70, 8 Incipit tractatus ps. XXXVII (sic), 70, 11 de fcwtura w&tturae (cf. a), 70, 12 terra (=ed. pr.), 183, 14 penitentie (- a), 183, 15 uero (= AC).
8. Codex Parinicnsis 1731 saee, Xll — XIII, olini /' Colbertinus 1417. fol. 44r: Beati ambrosn mediolanensiii archiepi- xcopi de resurrections liber explicit. Incipit tractatus eimdem super undecim psalmos. codiceni, qui lacunam classis a p. 11. 27 non exhibet, (uiamquam parui monienti est, propter lacunam in A ad explanationem psalm i 61 adhibui.
9. Codex Oxoniensis Bodleianus script, ecclcs. n. 214 saec. XII exeuntis, olim peculium S. Mariae de Morimundo. contulit H. Schenkl explanationem psalm i 39. praescribitur: Incipit titulu* psalmi tricesimi noni. in lectionibus et lacunis plerumque consen- tit cum C, ceterum habet haec: p. 216, 14 sunt] nimc, 217, 25 christo, 218, 7 assisteret, 218, 21 tune — uenio om. (= v), 218, 30 marem, 219, 9 formido (= Bm2), 220, 7 patricidium, 222, 27 quo in maiorem errorem prod-iit (cf. Cm2\ 223, 1 adeo post ipsi tr.. 223, 2 pecuniaw] add. *ua.m, 223, 14 arnm seme) (= A), 224, 2 quern (= Ami), 224, 9 alt. hoc] add. induere (- ^), 225, 2 sa- ihanan, 225, 21 cum] erat cum ( Bm2), 226, 2 non abscondas (= Cm2v\ 226, 17 nomrat (= ACm2), 226, 25 posse om. (=ACvn2\ 226, 27 ah om. (= Cml), 227, 4 tractatomi (= ^Cw2), 227, 5 e/. om. («= 5), 227, 13 s^aws (- 6W), 227, 22 permvflta, ( •-= 5), 227, 27 e< .«"6t fea: stw/ om., ibid, (//a incognita (recte), 22S, 1 conseruant
IV Praefatio
(= Bn&fl), 228, "22 quando] add. uenient (= Bm2), ibid, occi- dente et meridie et septentrione et meridie (sic).
In his omnibus nihil utile est praeter lectionem qui incognita, p. 227,27; sed earn et quattuor codices Maurinorum exhibent et ipse facile inuenias.
10. Codex Lauren, tianus plut. XIV dext. cod. 8 saec. XIII, collatus ad explanations psalmi 1 cap. 1 — 6 et ad expl. ps. 61, ad AC pertinet; in expl. ps. 61 aliquotiens laudaui.
11. Codex Laurent ianus Medic. Faesul. 24 saec. XV, , collatus ad expl. ps. 1 cap. 1 — 16, ps. 35 cap. 1 — 5, ps. 61 cap. 6 — 35. in expl. ps. 61 cum AGP, bis cum v consentit, in reliquis partibus plerumque cum a facit, cuius classis lacunam p. 11, 27 et ipse habet, paucis locis lectiones classis ft exhibet; pro spiritalis passim scribit gpetialis.
Multo deteriores sunt:
12. Codex Uaticanus 281' saec XIV exeuntis, collatus ad expl. ps. 1 cap. 1 et 9, ps. 47, ps. 61 cap. 7—35.
13. Codex Uaticanus 4223 saec. XV, collatus ad expl. ps. 1 cap. 1 — 6 et ps. 35 cap. 1 — 19; desinit in expl. ps. 37.
14. Codex Uaticanus 280 saec. XV, collatus ad expl. ps. 1 cap. 1 — 6, ps, 47, ps. 61.
15. Codex Ua'ticanus Urbjnas 41 saec. XV, collatus ad expl. ps.,1 cap. 1 — 6, ps. 35 cap. 1 — 4, ps. 61.
Specimina lectionum e codicibus 10—15 dare prorsus euper- fluum est. A Maurinis adhibiti sunt: 1. Uaticani. 2. Regius saec. XL 3. unus Colbert., Thuan., Uictor., Uallic., Long. saec. XII. 4. Remig. saec. XIII.i)
Editiones Editio princeps prodiit Parisiis ex officina Claudii a Chevallonii sub Sole aureo in uia lacobaea anno 1529. in indice praefixo adnotatum est: *acceissit nusquam hactenus impressa elegans et erudita eiusdem authoris in duodecim Dauidicos psalmos enarratio*. iam ex his uerbis intellegitur editori codices utriusque classis praesto f uisse, quoniam explanationem psalmi 61 e ft sumere
x) E lectionibus a Maurinis adnotatis apparet eorum Regium eundem esse atque nostrum J., Colbertinum eundem atque D, Uictorianum eundem atque E, reliquos uero omnes ad classem a peridnuisse.
Praefatio
non potuit. certe usus est nostris AF\ exhibet .enim quasdam lectiones eorum, quae in nullo alio inueniuntur. minium autem pfetium tribuerunt class! ft et ipse et qui eum secuti sunt editores. nam Maurini etsi satis multa ex a emendauerunt, tamen uestigia a supra quam par.erat presserunt, Ballerinius autem satis habuit paucos locos secundum codicem B restituere. de re- liquis editionibus, quippe quae libris manu scriptis non nitan- tur, non est quod mentionem faciam.
Indices in praefatione tomi LXII pag.-XI promissi huic uolu- mini adiecti sunt.
M. Petsehenig.
EXPLANATIO PSALMORUM XII.
F.XIV. Ambro;:. pars 6. Petschenig
A =' cod. Parisiensis 1733 saec. XI
B = cod. basilicae Ambrosianae (sine signo) saec. XII
C = cod. Trecensis 933 saec. XII
D = cod. Parisiensis 1734 saec. XII
E = cod. Parisiensis 14465 saec. XII
F = cod. Parisiensis 16838 saec. XII
a = consensus codicum ABC
ft = consensus codicum DBF
a = editio princeps, Parish's ex officina Claudii
Chevallonii 1529
I = editio Ballerinii, Mediolani 1876 H = editio Maurinorum v = lectlones b // communes
EXPLANATIO P SALMI I.
1. Summum incentiuum uirtutis proposuit deus futurae beati- tudinis delectationem; uehemens quoque calcar erroris delectatio- nem esse diabolus excogitauit. utriusque sententiae praestat in dicium primus humani generis Adam a domino deo in paradiso po-
5 situs uoluptatis, ut aeterna delectatione frueretur ad uirtutem futurae subolis prouocandam — neque enim erat incognitum deo locum eum errori daturum et ceteris propositam spem salutis esse debere, qua in praereptam humano sedem generi contenderent refonnari — , et idem per speciem serpentis, quae praefigurauit de-
10 lectationis illecebras, uxoria persuasione deceptus. occasione igitur 2 accepta aduersarius per delectationem mini operatus est mortem, itaque quod diuina gratia tributum erat ad uitam, factum est mihi in mortem eoque faciliorem inimicus assensum hominis habuit ad lapsum, quo speciem praetendit naturae, delectarunt enim opera
15 sua dominum, delectarunt prima naturae exordia, quae uidens dominus ait : b o n a u a 1 d e.
2. Laudant angeli dominum, psallunt ei potestates caelorum et ante ipsum initium mundi Cherubim et Seraphim cum suauitate canorae uocis suae dicunt : sanctus sanctus sanctus.
4 cf. Gen. 2, 15 10 cf. Rom. 7, 8. 13 12 cf. Rom. 7, 10 16*Gen. 1, 31 18 ante initium mundi] cf. Hex. I 5, 19 19 Esai. 6, 3
De codicum praescriptionibus cf. Praefatio initium usque ad non
imparem pag. 6, 22 deest in B
lej. B praescribunt: In psalmos Dauidicos piaefatio a Praefatio v 1 Quoniam
summum uirtuti incentiuum v uirtuti ACav 2 delectatione A calcar* C 4 Adam] add. et /9 uoluptatis positus ACav 6 futuris Cml sobolis (ita codd.)] sctis ACml 8 quia Cml in praeraptam ACm2 interruptam Cml in praeraptam v sed enim Cml 9 quae om. EF 10 illecebram pav uxori (add. s Am2) ade AC 13 eoque] eo quod DF 14 quo] enim ACv delec- tauerunt utroque loco DF 18 cherubin codd. seraphin ACDF 19 conorae Q
1*
4 Explanatio
innumera angelorum milia adsistunt et seniores et turba magna sieut uoces aquarum multarum concinunt : alleluia, ipsum axem caeli fert expressior sermo cum quadam perpetui concentus suauitate uersari, ut sonus eius extremis terrarum partibus au- 2 diretur, ubi sunt quaedam secreta naturae, nee id ab usu naturae 5 alienum uidetur, quandoquidem uox missa gratiore plausu e nemoribus resultet aut montibus et suauiore sono reddant quod acceperint. in scopulis quoque ipsis et lapidibus repperit natura quod delectaret; aliorum specula, aliorum usus delectat aut gratia, ferae ipsae atque aues loci amoenioris aut modulations uocis de- 10 lectatione mulcentur, lactantibus quoque paruulis aut seueritas terrori est aut blanditiae uoluptati. naturalis igitur delectatio est.
3. Unde et Dauid sanctus, qui aduerteret, unde homo et qua esset fraude deiectus — nam si tenuisset infusam sibi a domino aeternae illius caelestisque delectationis gratiam nee saecularibus 15 captus amisisset illecebris, numquam tarn miserabilis aerumnae subisset iniurias — , itaque reparare earn studens et reformare psal- lendi munere caelestis nobis instar conuersationis instituit.
4. Etenim licet omnis scriptura diuina dei gratiam spiret, prae- cipue tamen dulcis Psalmorum liber, quandoquidem ipse Moyses, 20 qui piano gesta maiorum sennone descripsit, ubi tamen per Mare Rubrum populum patrum memorabili admiratione transduxit, de- mersum aspiciens regem Pharaonem cum suis copiis, in maiora ingenium attollens suum, quia maiora uiribus suis fuerat assecutus,
2 canticum domino cecinit triumphale. Maria quoque tympanum 25 sumens ceteras hortabatur dicens : cantemus domino, glo- riose enim honorificatus est; equum et as-
2 cf. Apoc. 19, 6 ' 19 cf. II Tim. 3, 16 25 cf. Ex. 15 • 26*Ex. 15, 21
def. B 1 pr. et om. pa 3 axem caeli] celum maxime D maxime celum EF expressior om. p sermo] add. foris 0; cf. Expos, ps. 118, iractat. 12, cap. 20 4 adderetur AC 6 e nemoribus om. pa 1 resultet post montibus tr. pa aut] in pa 8 repent a v naturae Cml Ouisus^a 10 amenitate /? modulatoris uoce p delectatione om. p 11 lactentibus CDFav 13 aduerterat p 17 itaque om. a et] ac pav 18 instar — 19 omnis om. p 19 in scriptura p dei — spiret] se gratia inspirat p 22 ammiratione ACDF 23 pharao CE in] ut ad 0 24 attolleret C assequuius C 25 timpanum DF
psalmi 1, 2—6 5
censorem proiecit in mare, ipse etiam Moyses cum legem domini legisset, quo eius memoriam pectoribus affigeret au- dientium, per canticum locutus est dicens: audi caelum, et loquar; expectetursicut pluuia eloquium smeum et descendant sicut ros uerba me a, si- cut imber super gramen et sicut nix super f a e n u m.
5. Delectatur igitur cantico deus non solum laudari, sed etiam reconciliari. inde et Moyses tune maxime cantico usus est, quando
to caelum testificabatur et terrain, ut salutem suam caelestis sono gratiae concinentem auidius mundus audiret et sacrae suauitate dulcedinis in aeternum legis obseruantia mentibus inoleret hu- manis. denique legis tabulae priusquam cantico firmarentur, per in- 2 dignationem Moysi fractae et comminutae sunt; ubi uero tali signa ls culo consecratae sunt, humana locum ira non habuit, quia sancti- ficatio earn sacrae suauitatis exclusit. canticum itaque domini sicut ros mollior descendit e caelo et fidem hominum sicut gramen imbre quodam gratiae spiritalis infudit. duo igitur haec cantica in libris Moysi tamquam duo mundi oculi caelique lumina totum corpus 20 operis eius illustrant.
6. At uero Dauid principaliter a domino ad hoc munus electus est, ut, quod in aliis rarum praeminere reliquo operi uidetur, in hoc iuge et continuum refulgeret. unum canticum legimus in libro ludicum, reliqua historiae more decursa, quibus expressa sunt gesta
25 maiorum. unum Esaias canticum scripsit, quo legentium corda mulceret, in reliquis terribili tuba correptionis infremuit. canticum 2 ei ne ipsi quidem inimici obicere potuerunt, qui eum propter alia dicta usque ad necem sunt persecuti. unum Danihel, unum Habacuc,
3*Deut. 32, 1—2 13 cf. Ex. 32, 19 23 cf. ludd. 5 25 cf. Esai. 12 27 cf. Expos, in ps. 118, tractat. 3, cap. 44 28 cf. Dan. 3, 52 sqq. Hab. 3
def. B 2 peccatoribus Fml affligeret Dml 4 exspectetur Ev 6 ymber Aft et om. Aftv 7 fenum uel foenum codd. 12 obseraantiam E 14 . 19 Moysis Av ubi — 15 sunt om. ft 17 ymbre ft 18 haec om. ft 19 corporis Cml 22 praeeminere E, add., rarum A operi scripsi opere codd. v in opere a e reliquo opere Engelbrecht 24 istoriae A 25 esayas A ysaias Cft 26 ter- ribilis ft correctionis C 28 daniel Cftav abacuc AC abbacuch D (h s. I.) abbacuhc F Abacuch a
6 Explanatio
Salomon ipse Dauid filius, licet innumera cantica cecinisse dicatur, unum tamen quod ecclesia receperit Canticorum canticum dereli- quit; scripsit idem Prouerbia. in aliis igitur singula aduertere licet. 7. Historia instruit, lex docet, prophetia annuntiat, correptio castigat, moralitas suadet ; in libro Psalmorum profectus est omnium 5 et medicina quaedam salutis humanae. quicumque legerit, habet quo propriae uulnera passionis speciali possit curare remedio. quicumque cernere uoluerit, tamquam in communi animarum gym- nasio et quodam stadio uirtutum diuersa genera certaminum rep- periens praeparata id sibi eligat, cui se intellegit aptiorem, quo 10
2 facilius perueniat ad coronam. si quis gestastudet recensere maiorum atque imitari uelit, intra unum psalmum totam paternae historiae seriem accipit conprehensam, ut thesaurum memoriae conpendio lectionis adquirat. faciliora quoque uidentur quae breuius expli- cantur. illud etiam quantae altitudinis, quod breui interuallo of fen- 15 sionum aduersa distinxit et reconciliationis secunda subtexuit, ut simul cognosceres, quid incredulitatis obesset offensa, quid fides
3 prompta conferret! si quis uim legis explorat, quae tota in uinculo caritatis est — qui enim diligit proximum legem
i m p 1 e u i t — , in psalmis legat, quanto dilectionis affectu pro 20 totius plebis obprobriorepellendo periculis segrauibus solus obiecerit; in quo non imparem caritatis gloriam triumpho uirtutis agnoscet. si quis correptionum saeua formidat, audiat dicentem: d o m i n e, ne in ira tua arguas me neque in furore tuo c or rip i as me et discat, quemadmodum debeat irati iudicis 25
4 temperare censuram. si quis patientiae cognoscere gestit exemplum, legat in psalmis : si reddidi retribuentibus mihi mala et aduertat, quia praeceptum euangelicum spiritu prae- uidit, uirtute praeuenit. habes itaque illud prouerbiale, quia m a n-
12 cf. Ps. 77, 9 sqq. 19 Rom. 13, 8 23*Ps. 6, 2 27 Ps. 7, 5 28 cf. Matth. 5, 39 29 *Prou. 14, 30
def. B 2 recepit C 3 scripsit — Prouerbia om. v 4 ystoria A istoria C cor- rectio C 1 spiritali F remedio curare Cfi 8 certare a 9 reperiens ACav 11 maiorum recensere studet C/9 recensere maiorum stud eat av 12 ystoriae A 14 acquirat codd. av 16 ut — 17 obesset] docens quid p 21 opprobrio ADF 22 caritatis] incipit B gloriam caritatis ft 23 correctionum A audiet av 24 in (post ne) om. A 28 auertat C 29 prouerbiale illud Fml
psalmi 1, 6 — 9 7
suetus homo cordis est medicus. si quis praeterea aduersus nequitiae spiritalis incursus uult esse munitus, quid magis quam psallendum sibi esse nouerit? psallebat Dauid adulescentior et Saulis nequam spiritum fugabat, qui eum antea stringebat.
5 8. De uirtute autem prophetiae quid loquar? quod alii annun- tiauerunt per aenigmata, huic soli palam atque aperte uidetur esse promissum, ut dominus lesus ex eius semine nasceretur, sicut dixit ad eum dominus : de fructu uentris tui ponam super sedem tuam. in psalmis itaque nobis non solum 2
10 nascitur lesus, sed etiam salutarem illam suscipit corporis passio- nem, quiescit, resurgit, ascendit ad caelum, sedet ad dexteram patris. id quod nemo praesumpserit hominum dicere, hoc solus hie propheta annuntiauit, postea ipse dominus in euangelio prae- dicauit.
is 9. Omnes praeterea scriptores psalmorum in suis scriptis exempla posuerunt aut aliqua dicta superiorum; psalmi nihil praeter quod suum est habent. quid igitur psalmo gratius? unde pulchre ipse Dauid : 1 a u d a t e, inquit, dominum, quo- niam bonus est psalmus; deo nostro sit iocun-
20 da decoraque laudatio. et uere ; psalmus enim benedictio populi est, dei laus, plebis laudatio, plausus omnium, sermo uniuer- soi^im, uox ecclesiae, fidei canora confessio, auctoritatis plena de- uotio, libertatis laetitia, clamor iocunditatis, laetitiae resultatio. ab iracundia mitigat, a sollicitudine abdicat, a maerore alleuat; ^
25 nocturna arma, diurna magisteria, scutum in timore, festum in sanctitate, imago tranquillitatis, pignus pacis atque concordiae, citharae modo ex diuersis et disparibus uocibus unam exprimens cantilenam. diei ortus psalmum resultat, psahnum resonat occasus.
2cf. Eph. 6, 12 3 cf. I Reg. 16, 23 8 Ps. 131,11 18 Ps. 146, 1
3 quam] quod ACav adolescentior ACpav 4spiritusjFa fugabatur DFa quia Cml 5 prophetica ft annuntiarunt BC 6 uideatur « 9 tuam] meam BCE 10 lesus] xpc BCDF corporis om. ft 11 resurrexit B 12 praesumpserat av 18 pulcre E dominum om. Aftav 23 et laetitiae B teste b 24 ab om. ft iracundiam mitigat sollicitudinem abdit merorem fta abdit** A 25 diuina ABmlCfi 26 tranquilitatis C 27 cythare DF
8 E xplan atio
3 Mulieres apostolus in ecclesia tacere iubet, psalmum etiam bene clamant; hie omni dulcis aetati, hie utrique aptus est sexui. hunc senes rigore senectutis deposito canunt, hunc ueterani tristes in cordis sui .iocunditate respondent, hunc iuuenes sine imiidia cantant lasciuiae, hunc adulescentes sine lubricae aetatis periculo 5 et temptamento concinunt uoluptatis, iuuenculae ipsae sine dis- pendio matronalis psallunt pudoris, puellulae sine prolapsione uerecundiae cum sobrietate grauitatis hymnum deo inflexae uocis
4 suauitate modulantur. hunc tenere gestit pueritia, hunc meditari gaudet infantia, quae alia declinat ediscere; ludus quidam est iste 10 doctrinae maioris profectus quam cum seria traditur disciplina, quantum laboratur in ecclesia, ut fiat silentium, cum lectiones leguntur! si unus loquatur, obstrepunt uniuersi ; cum psalmus le- gitur, ipse sibi est effector silentii; omnes locuntur et nullus obstrepit.
5 psalmum reges sine potestatis supercilio resultant, in hoc se mini- 15 sterio Dauid gaudebat uideri; psalmus cantatur ab imperatoribus, iubilatur a populis. certantur clamare singuli quod omnibus proficit. domi psalmus canitur, foris recensetur; sine labore percipitur, cum uoluptate seruatur. psalmus dissidentes copulat, discordes sociat, offensos reconciliat; quis enim non remittat ei, cum quo unam ad 20 deum uocem emiserit? magnum plane unitatis uinculum, in unum chorum totius numerum plebis coire. dispares citharae nerui sunt,
G sed una symphonia. in paucissimis chordis saepe errant digiti arti- ficis, sed in populo spiritus artifex nescit errare. psalmus nccturni operis commercium, diurnae requiei stipendium, institutio incipien- 25 tium, perfectorum confirmatio, angelorum ministerium, militia caelestis, hostia spiritalis. psalmum et saxa respondent; psalmus canitur et ipsa etiam saxosa pectora molliuntur; uidemus flere prao- duros, flecti inmisericordes.
1 cf. I Cor. 14, 34 24 psalmus cet.j cf. Basil, horn, in ps. 1, cap. 2 post init. 26 cf. Luc. 2, 13 27 cf. I Petr. 2, 5
1 tacere in ecclesia 0 4 inuidio Bm2 5 adolescentes ACpav 1 pu- ellae BC 8 yranum BC 9 teneri B tenera pa gestat Cml 11 seria] add. alia a 13 obstrepit @a uniuersis ABmlfta 14 loquuntur BC 16 ab imperatoribus cantatur DEmlF ] 7 certant Bm2Cfiav clamore B 22 cytharae DF 23 simphonia « cordis BCDF 24 populo] ps*lo (= psal- mo) Bm2 25 diuinum A diuine DF diuturnae a 26 perfectarum B milicie A
psalmi 1, 9—12 9
10. Certat in psalmo doctrina cum gratia; simul tantatur ad delectationem, discitur ad eruditionem. nam uiolentiora praecepta non permanent; quod autem cum suauitate perceperis, id infusum semel praecordiis non consueuit elabi. quid est quod non tibi occurrat
5 psalmos legenti ? in his lego canticum pro dilecto et sacrae desiderio caritatis inflammor, in his torcularia diuini mysterii recognosco, in his reuelationum gratiam, resurrectionis recenseo testimonia, repromissionis munera, in his disco uitare peccatum, dedisco erubescere paenitentiam delictorum. tantus rex, tantus
10 propheta suo me prouocauit exemplo, ut aut commissum studeam extenuare peccatum aut non commissum cauere.
11. Quid igitur psalmus nisi uirtutum est organum, quod sancti spiritus plectro pangens propheta uenerabilis caelestis sonitus fecit in terris dulcedinem resultare? simul, cum ille in fidibus et
15 chordis, hoc est in reliquiis mortuis diuersarum uocum modulatus
discrimina diuinae laudationis ad caelestia dirigeret cantilenam,
docuit utique prius nobis peccato esse moriendum et tune demum
in hoc corpore diuersa opera discriminanda uirtutum, quibus ad do-
. minum deuotionis nostrae gratia perueniret, ut occupatis intentione
20 caelestium nulla inreperet terrenorum libido uitiorum, simul animus caelestis gratiae suauitate nitesceret. n:erito igitur tanti ministrum muneris dominus laudaiis ait: inueni Dauid secundum cor m e u m.
12. Aiunt etiam eorum, qui cithara canunt, peritiores intus 25 canere, ut ferunt fabulae de Aspendio citharista, causas quoque
modulaminum et quaedam claustra rhythmorum in superiore parte esse psalterii. docuit ergo Dauid intus nos canere oportere, intus
5 Ps. 44, 1 6 cf. Ps. 8, 1 cet, 8 cf. Ps. 50, 3 sqq. 15 uocum— dis crimina] cf. Uerg. Aen. 6, 646 17 cf . Rom. 6, 2 . 10 22 Act. 13, 22 25 cf. Cic. Uerr. 1 20, 53 causas cet.] cf. Basil. homiJ. in ps. 1, cap. 2 extr.
2 dicitur AC 3 perceperit ft 4 occurrat tibi C 5 psalmus ABml 6 misterii ctDF 11 exstenuare A comissum D 15 cordis €cDF relequiis Ami reliquis BC mortuis] motibus in ras. C modulatur^ 16 ut diuineF laudationes Ami cantilena A 18 deum p 19 deuotio /? gratiae DF 20 irrumperet /? 24 cythara t# 25 aspendio, in mg. uel asclepio B, asclepio, in mg. uel aspendio C cytharista AF chytarista D 26 ritmorum A morum/l 27 pr. intus] ita «
10 Explanatio
psallere, quemadmodum canebat et Paulus dicens :orabo spi- r i t u, orabo et mente; psallam spirit u, psallam et mente, et ad superiorum intuitum uitam nostram actusque formare, ne delectatio dulcedinis excitet corporis passiones, quibus non redimitur nostra anima, sed grauatur, cum ad redemptionem 5 animae suae psallere se sanctus propheta memorauerit dicens: psallam tibi, deus, in cithara, sanctus Israel, gaudebunt labia me a, cum cantauero tibi, et anima mea quam redemisti. sed iam psalmi istius, qui propositus est nobis, ingrediamur exordia. 10
13. B e a i u s, inquit, uir qui non alii i in cons Hi o impiorum. quam aptum, quam oportunum principium ! namque ut hi, qui agonis aliquam sollemnitatem receperint exhibendam, proponere praemium solent, iactare coronae nobilitatem, quo cer- taturi studio maiore conueniant, nisu quoque propensiore decertent, 15 ita dominus noster lesus regni caelestis gloriam, perpetuae quietis gratiam, uitae aeternae beatitudinem ad uirtutis humanae incentiua
2 proposuit. imperator quoque, cum progreditur ad bellum, donatiuum militi et promotiones dignitatum in numeris militaribus pollicetur, ut spes commodi furetur labores et metum abscondat periculi. 20 uelut praeco igitur magni imperatoris sanctus Dauid hortatur milites, athletas uocat, praemium exprimit dicens : beatus uir qui non abiit in consilio impiorum. a praemio coepit, ut pondus futuri certaminis eleuaret, mercedem praemisit, ut unus- quisque praesentium rerum sollicitudines ac labores corde transi- 25 liens ad emerendam beatitudinem futurorum auida festinatione
3 contenderet 'beatus', inquit, 'uir1. quid plus potuit homini donari quam quo nihil amplius potuit deo apostolica auctoritate defeni?
1 I Cor. 14, 15 7*Ps. 70, 22—23 11 . 22 Ps. 1, 1 20 furetur labores] cf. Uerg, Aen. 5, 845
4 ne om. BCml 6 suae] nostrae a 7 deus om. ACav cythara codd. 10 exordia] add. a: Primi psalmi Dauidici enarratio 11 . 23 habiit AmlBFml 13 hii Cp ii av . solempnitatem aD sollennitatem E sollempnitatem F exi- bendam A 14 solent praemium C 15 maiori £ quoque] — que a decer- nantBCwidecertant.E 19inom.£a 20 laborem a periculoB 21 orta- tur BC 22 adletas BCml aulites (sic) £ 23 concilio Cav 24 promisit A 26 beatidinem C 27 dari Av
psalmi 1, 12—14 11
be at us enim e't solus potens et rex regum et dominus dominantium deus dictus est. ille solus potens, ille rex regum, ille dominus dominantium beatitudinis tamen non supergreditur potestatem; donauit nobis appellationis eius commune 5 consortium, quae digna aestimata est honore diuino.
14. Consideremus nunc, qua ratione 'beatus uir' dixerit et non magis 'beati homines', cum uterque sexus uocetur ad gratiam. numquid a consortio beatitudinis exclusit mulieres, quia uirum solum beatum nuncupauit? absit, quia nee a consortio creaturae
10 exclusit deus feminas, quia prius uirum condidit. dixit enim deus: 2 faciamus hominem secundum imaginem no- stram et secundum similitudinem nostram, e t fecit, inquit, deus hominem, ad imaginem dei fecit ilium, masculum et feminam fecit
is e o s. in homine uterque signatur, in uiro sexus exprimitur. sed quemadmodum, cum homo dicitur, uterque comprehenditur, ita, cum uir nominatur, et mulier cuius uir ille sit intellegitur. denique 3 haec uocabitur, inquit, mulier, quoniam de uiro suo sumpta est. accedit illud, quoniam, quorum natura
20 eadem, eorum operationes utique non possunt esse discretae, et quorum opus aequale, eorum utique aequalis et merces. uirum igitur scriptura dicendo consortem copulae non praetermisit, quia et hominem dicendo consorte^n non tacuit naturae, itaque quern- 4 admodum illic hominem factum legimus et, cum sit una natura,
25 tamen principalem sexum prius creatum negare non possumus, ita et hie, cum legimus uirum, de principali portione sexum quoque subparem recognoscimus. paria igitur studia uirtutis, quia par prae- rogatiua est creaturae. quid autem sexum discutias, ubi non corporis a te, sed animae certamina postulantur, quae sexum non habet?
so non ergo illic discernas honorem, mercedem diuidas, ubi non discer- nitur sexus. non incaute tamen, si prior uocetur ad exercitium, 5
i -i Tim. 6, 15 6 cap. 14—18] cf. Basil, horn, in ps. 1, cap. 3 ll*Gen. 1, 26—27 18*Gen. 2, 23
1 et ante rex om. DF 2 domininantium (alt. i ex a,) A 3 beatitudines Cml 4 nobis om. DF apellationis AmlB 23 creaturae Bp et mg. a 26 quo(jue om. A 27 supparem Am2Cm2 suparem Cml quia par usque ad p. 12, 21 non enim statim desunt in a, spat. uac. relict, in BC
12 Explanatio
qui fuit posterior ad lapsum. quae male coepit, sequi debet, non praecedere; uel post experimentum sit uerecundior. male Eua na turae ordinem praetermisit, expectare debuit praecedentem. astute serpens a posteriore coepit; ideo propheta ad superiorem re- uertitur, eum utique qui lapsus non esset, nisi esset posteriorem 5 secutus.
15. Denique prius nos reuocauit a lapsu quam ad palmam uictoriae prouocauit. b e a t u s, inquit, uir qui non abiit in consilio impiorum. uide, ubi beatus appelleris, o homo : non in diuitiis, non in potestatibus et honoribus, non in nobilitate 10 generis aut decore et pulchritudine, non in corporis salubritate, in quibus nihil naturae est bonum; denique non solum facilem com- mutationem habent in contraria, uerum etiam ministerium ad cul- pam exhibent ei, qui uti his nesciat. quis enim iustus propter pecu- niam, quis humilis in potestatibus, quis misericors propter nobili- 15 tatem, quis castus propter decorem? illecebrosa haec magis sunt ad peccatum quam fructuosa ad uirtutis profectum.
16. Quid sibi deinde uult quod maluit dicere : non abiit et non stetit quasi de praeterito, cum potuerit dicere : 'beatus uir qui non abit in consilio impiorum et in uia peccatorum non 20 stat et in cathedra pestilentiae non sedet' ? uide dogma; non enim statim beatus, qui non est impius aut peccator, propter incerta
2 exitus. non enim otiose scriptum est: ante mortem ne 1 a u- d a u e r i s a 1 i q u e m. ergo dum in hac uita quisquam est, non potest definita praedicatione laudari, cum patere adhuc possit 25 errori; ille autem, qui uitam sine offensione concluserit, iure beati appellatione censetur, qui utitur consortio beatorum.
17. Sed forte dicas: 'qua ratione ergo alibi dixit: beatus qui intellegit super egenum et pauperem? non enim dixit beatum qui intellexerit, sed eum qui intellegit'. quoniam, so qui bonum operantur, in ipso opere et quo probentur inueniunt,
8 . 18 Ps. 1,1 23*Eccli. 11, 23 (30) 28 Ps. 40, 2
2 ut uel av 4 seipentis Fml 5 eum] eumque DF 7 reuocauit nos Fml 8 habiit Fml 11 et post decore] aut DF 19 cum] c ( = con) D 20 abiit DF 25 diffinita C cum] quern 4# qui a petere-9 26 error # 31 quo] quod BCfl
p sal mi 1, 14—18 13
remunerationem sui in ipso opere consequentes, siquidem beatae fructus est conscientiae bonum factum. qui autem a malo tempe- rant, non, si semel aut bis declinauerint culpam, statim beati, sed si potuerint culpae contagium per omne aitae suae tempus euadere. 5 18. Nunc illud occurrit, cur beatum dicere maluerit non eum, qui pietatis aliquo sit functus officio, sed eum, qui ab impiorum consilio temperauerit. uidetur enim magis laudandus, qui uirtutis raunus impleuerit quam qui peccatum euaserit, siquidem nee bos nee equus nee lapis in peccato esse consueuerit aut sedere in ca-
10 thedra pestilentiae. sed ilia beatitudinis non haber.t fructum, quae uirtutis non habent sensum; nam quomodo perueniunt ad legis praemium quae non habent sequendae legis affectum? de rationa- bilibus ergo propositam sententiam uideo, hoc est de nobis. nobis autem initium bonorum abstinentia peccatorum est, quoniam
is legimus: declina a malo et fac bonum. hie enim ordo est disciplinae, ut ab inferioribus ad perfectiora contendas, ne terrearis mole maiorum, qui leuiorum exordio debeas prouocari. scalarum enim similem esse scriptuta nos docet pietatis ascensum, per quas uidit angelos domini ascendentes et descendentes sanctus
20 lacob uir exercitationis, qui nobis propositus est, ut per ilium cognosceremus gradum uirtutis paulatim nos proferre debere et ita posse ab imis ad summa contendere, si per processus gradiamur exiguos ad ea, quae uidentur humanae altiora naturae, has tibi scalas semper habeto propositas. ne timeas, o homo, gradus hos ascendere
25 disciplinae. primus gradus uicinus est terrae, sequens similis est prioris. sic per aequales gradus ad summa conscenditur. ne fastidias, o homo, primum ilium uelut uilissimum gradum. ille primus ascen- sus te a terris separat^ aerem calcas, ubi ab humo eleuaueris uesti-
5 Nunc illud occurrit — lin. 15 fac bonum] cf. Basil, horn, in ps. 1, cap. Sextr. 15 Ps. 36, 27 18 scalarum — lin. 26 conscenditur] cf. Basil, horn, in ps. 1, cap. 4 init. cf. Gen. 28, 12
2 consientiae Ami 5 quur B 7 munus uirtutis DF 9 consuerit E consueuerunt Cv 12 rationalibus fiu 13 propositum pa sententiam uideo] sententiam A esc /to, om. B 16 ne terrearis] deterrearis Bfi 17 maiorum aDmlF 22 conscendere EC 24 o] ho B 26 priori DEm2Fa 21 uelud D gradum] add. ascende B s. L Cml 28 humo] umo AmlFml imo, s. scr. uel
humo C eleuas /////// A, elC sine ras., eleuabis ex eleuauis B
14 Explanatio
gium. in uirtute positus surgendo reliquisti terrain; terram relin- quis, si culpam declinas. exordium ergo processionis ad uirtutem est abstinere a peccato.
19. Ut sciamus autem hanc disciplinam esse doctrinae, audi legem dicentem : non adulterabis, non homicidiums facies; inperf ectis enim ista praecepta conuenientia uidebantur. denique ipse dominus lesus sciens inperfectum, a quo interrogaba- tur quibus ad uitam aeternam operibus perueniret, respondit ei: non adulterabis, non homicidium facies, non 2facies furtum et cetera, deinde dicenti, quod fecisset ilia 10 omnia, adiecit perfectiora dicens : uende omnia quae habes et da pauperibuset habebis thesaurum in c a e 1 o, tantumque abesse docuit inter malorum declinationem et imitationem bonorum, ut haec abnueret qui ilia sibi facilia iudi- cabat. sed quia nee ilia ascenderat, ideo ad haec se aptare non 15 potuit; nam si dilexisset proximum, potuisset pauperibus subsidia
3 sui patrimonii non negare. ideoque gradum primum legis ascende, ut possis ad euangelii caeleste fastigium peruenire. unde arbitror, quod quasi sub lege positus, morem legis in primo psalmo secutus, ex sua persona sanctus propheta magis cauenda denuntiet quam 20 sequenda proponat, in quadragesimo autem psalmo, qui ex persona dicitur saluatoris, adhortatio magis uirtutis fiat quam erroris re-
4 pressio; de passione enim saluatoris loquitur, et ideo euangelii dispensator etiam, sicut possumus aestimare, cum audiuimus di centem : beati misericordes, et in psalmo aeque propriae 25 passionis et in euangelio misericordiam coronauit. sed adoriamur jam psalmi explanationem et uirtutem inspiciamus propheticam.
4 cap. 19—24] cf. Basil, horn, in ps. 1, cap. 4 5 *Ex. 20, 13 . 15 9 Matth. 19, 18 ll*Matth. 19, 21 19 cf. I Cor. 9, 20 21,cf. Ps. 40, 2 25 Matth. 5, 7
1 liquisti £ (ex linquisti F) av 2 a uirtute B 3 peccatis DFml 5 di centem om. A 9 non facies furtum om. DF 10 furtum facies BCEav 14 qui] quia ACEv facilia sibi A 16 alt. potuit p pauperi B 21 qui] add. est & 22 dicitur] inscribitur v, om. BmlCfi saluatoris inscribitur Bm2C adortatio A uirtutes Ami ad uirtutem B uirtutum @ depressio fiv 23 salua toris om. BC 24 existimare a audimus DEm2F audiamus a 25 et — 26 pas sionis om. p aeque sc^psi itaque ABCmla, del. C, om. v\ utique cow*. Engel- brecht
psalmi 1, 18—20 15
20. B eat us, inquit, uir qui non abiit in con- silio impiorum et in uia peccatorum non stetit et in cathedra p estilentiae non s edit, possumus dicere tres esse species peccatorum, quas hie putamus ex- 5 pressas, cogitationis, operationis, permansionis, beatumque eum significari, qui et non cogitauerit quod malum est. nam quo 2 modo potest beatus esse, qui suis cogitationibus accusantibus die iudicii reuincendus est? etiamsi hominem fefellit, testem refugit,. accusatorem euasit, se tamen sui accusatorem
10 uitare non poterit,* quern maxime debet timere, quia et accusatorem habebit et confitentem reum. beatus ergo est, s qui et non cogitauerit quod malum est et non operatus fuerit peccatum - quia interdum et sine cogitatione delinquimus; ex multiloquio enim non effugimus peccatum — et non perseuera-
15 uerit in peccato. uel sic: qui et non cogitauerit quod esset erroris uel in ea cogitatione non steterit uel certe non perseuerauerit in his cogitationibus, quas plenas erroris aduerterit. sed haec utrum recte 4 conueniant, qui legerit aestimabit. nam qui semel male cogi- tauit, nee stare in eo debuit nee perseuerare. sed etsi non perseuera-
20 ucrit, beatus esse non potuit, quia stetit in eo quod improbe cogitauit ; etsi non stetit, tamen eo ipso, quod cogitauit male, utrum habeat beatitudinis fructum, clementem aliquem quaerere debet inter- pretem. postremo quia nemo potest dicere mundum se habere cor, 5 esto ut ueniabilis cogitatio sit: numquid ueniabilis operatic pecca-
25 torum? postremo si ueniabilis static, numquid etiam plena beati tudinis eo, quod non perseuerat in crimine ? deinde- qui non cogitauit quae inproba sunt, quomodo in peccato stare potuit aut perseuerare ? ut beatus sit, qui tria haec iure seruauerit, certe ordo diuersus est. e
1 Ps. 1, 1 7 cf. Rom. 2, 15—16 14 cf. Prou. 10, 19 23 cf. Prou. 20, 9
1 habiit AmlB 6 et s. I C 8 in die pav, cf. Expos, ps. 118, fractal. 5, cap. 47 extr.; 7, cap. 13 extr. 10 uitare — 11 accusatorem om. pa 15 esset] fuit pa, om. A 16 iis Bav 19 non om. BC perseuerauit Bm2Ca
21 tamen] add. in Bp 24 non quid Dml nunquid Dm2E 25 nunquid ft
26 perseuerauit B perseuerauerit Cv 27 improbra Fml 28 tria] ita (i s. I) C seruauerit] add. hie profecto beatus erit (haec in mg. B) et BC diuisus BC
est om. BCp
16 Explanatio
primum est enim, ut non perseueret in peccato, secundum, ut non steterit in eo, tertium, ut non cogitauerit quod esset erroris. qui enim non perseuerauit, potuit tamen stare, qui non stetit, potuit cogitare, qui autem nee cogitauit, uere beatus est.
21. Unde alteram quoque traditionem non praetermittendam 5 putaui, quo tres gradus recto ordine factos asseramus, ut, qui beatus uult esse, non abeat in consilio impiorum, hoc est in eorum cogitationibus non ambulet, deinde non stet in uia peccatorum, tertio
2 non sedeat in cathedra % pestilentiae. (tu igitur, qui) ad ecclesiam factus es christianus, uel tu, qui ad gratiam tendis, abstine ab im- 10 piorum consiliis, ut possis dicere : ne perdas cum impiis, deus, animam meam et cum uiris sanguinum
u i t a m meam nee cogites quae sunt impia. quae mint ilia nisi quae in dei excogitantur iniuriam? pietas enim prima in deum,
3 secunda in parentes. et quidem inimicus inserit frequenter diuersa 15 mentibus nostris et ideo caute propheta cogitationes magis quam infusiones inprouisas putauit ad crimen tenendas. abstinuisti ergo ab impiorum consiliis; recte, non tamen statim beatus. caue etiam, ne in uia peccatorum steteris.
22. Quanto examine scripturae diuinae uerba ponuntur! etenim 20 quia omnes sub peccato sumus, non a te exigit quod ultra naturam est, ut peccatum non facias, quia nee unius diei infans sine peccato, sed ut non maneas in peccato quadam statione diuturna. non omnes impii sunt; ideo reuocaris ab omnibus cogitationibus et coniura- tionibus impiorum; sed omnes peccatores; ideo ammoneris ut desinas 25 peccare. si fueris adulescentioris lapsus aetatis, debet te maturitatis emendare processus. ergo in grauiora non abeas, in leuioribus non
2 stes habes hoc et in Esaia dictum a domino : exi a Babylone
1 1 Fs. 25, 9 21 cf. Gal. 3, 22 22 cf. Hiob 14, 4—5 28*Esai. 48, 20
1 perseuerauerit ftav 3 perse uerauer it v 4 nee] non ft 6 ut om. ft 1 habeat Ami 9 tu igitur qui cod. Thuaneus apud /*, om. mei et a in ecclesia v 10 tu om. v 11 consciliis Ami 12 deus om. ft cum] a ft 13 ne BC 17 tenen das] add. non ft 18 statim— 19 peccatorum om. ft 22 qui a 24 sunt s. I. #, om. Fa cogitionibus C commutationibus Cml 25 admoneris Bav 26 pec- care om. ft si om. ftav fuerit Bm2Cml (ut uid.) ftav adolescentioris ACftav te] eum BCmlftav 27 abeas] habeas BmlFml 28 ysaia Cft babilone codd., Item infra
p sal mi 1, 20—23 17
fugiens a Chaldaeis, hoc est: etsi intrasti in con- fusionem uitiorum, exi non oportuit intrare, sed ingressus es carnis lege cogente et captiuante te in lege peccati; exi, egredere uel serius, exue te seruitio graui. non potuisti non introire in peccatum per 5 f ragilitatem ; datur tibi exire peccato per sobrietatem. exi ergo de Babylone fugiens a Chaldaeis. Babylon confusio est, quae uirtutum ordinem non tenet; confusa enim inlecebris mente delinquimus. Chaldaei sunt, qui siderum cursus uanae studio superstitionis ex- 3 plorant et impiae serunt gentilitatis errores. ab his fuge, ne te ca-
10 piant, ne te graui laqueo captiuitatis innectant. Abraham Chaldaeus
fuit, sed fugit a Chaldaeis et ante legem; tu sub lege iam natus es,
fuge ab impiis. ille hereditatem patrum respuit, ut fidei possideret;
tu successionem corporis derelinque, hereditatem deuotionis adquire.
23. Si autem in peccato non steteris, nee sic beatus; adhuc habes
is quo carere debeas. multae sunt inlecebrae, multi a uirtute deflexus, grauia inritamenta sunt uoluptatum, grauis fomes auaritiae,cupidi- tas potestatum, honoris ambitio, quae uelut ueneno quodam mentes hominum et quadam animas pestilenti uitiorum tabe contaminant, haec est cathedra pestilent iae, super quam sederunt scribae et Phari-
20 saei, qui inponunt hominibus onera grauia, ipsi autem digito nolunt ea mouere. has cathedras de templo saluator eiecit eorum, qui se de 2 honore iactarent, primatus quaererent dignitatum, eorum, qui sacerdotio uel primatu honoris uterentur ad quaestum, eorum, qui indulgentes gulae nequaquam debitam continentiae praestarent
25 custodiam. haec uera est pestilentia; denique Heli filii erant filii pestilentiae. in hac quadam sede uitiorum prohibet scriptura nos ceruicem reflectere uiresque totius corporis reclinare. aduerte igitur proprietates.
3 cf. Rom. 7, 23 10 cf. Gen. 12, 1 . 4 19 cf. Ps. 1, 1 cf. Matth. 23, 2 20 cf. Matth. 23, 4 21 cf. Matth. 21, 12 25 cf. I Reg. 2, 12
3 serius] seruus Aa uei seruus Cm2 s. I. 5 de] a v 8 ealdaei D syderum BCFa 9 ferunt B 10 habraam AB abraam F 11 fuit om. p iam om. fiav dam(p)natus « 15 quod B 16 sunt irritamenta uoluptatis C 18 pestilentia « 20 honera AmlBml 21 ea mouere] amouere B 24 prae- stare uolebant BC 25 pestilentia] pestilentiae Cml 26 nos scriptura BFa 27 inflectere {$av
LXIV. Ambros. pars. 6. Petschenig. 2
18 Explanatio
24. Beatus qui in uia peccatorum non stetit et in cathedra quo- que pestilentiae non sedit. uiam dici uitae hums cursum in dubium non uenit, cum ipsa scriptura dicat : in uia hac qua ambu- labam absconderunt laqueum mini, et: esto consentiens aduersario tuo cito, dum es cum 5
2 illo in uia. etenim quamdiu cursum uitae huius currimus, habemus semitam per quam ambulamus cotidie, donee perueniamus ad finein; etsi non uidemur corporaliter ire, progredimur. nam sicut in nauibus dormientes uentis aguntur in portus, etsi nullus quiescentibus sensus est nauigandi, tamen cursus eos urget ad 10 finem et impellit ignaros, sic uitae rostrae spatio defluente ad
3 proprium unusquisque finem cursu latente deducitur. unde dicitur: surge qui dormis — tu enim dormis et tempus tuum ambu- lat — et uide ne, dum diu dormis, praetereat tempus. ideo, etsi dormis, cor tuum uigilet, cor tuum non ferietur; si cor otiosum non 15 sit, non sunt otiosa tempora tua. in uia es, o homo; ambula, ut peruenias, ne te nox in uia occupet, ne consumatur dies uitae, ante-
4 quam progressum uirtutis acceleres. uiator es uitae huius, omnia transeunt, omnia post te fiunt, omnia in hac uia cernis et transis. uidisti amoenitatem arborum, herbarum uiriditatem, puritatem 20 fontium et quodcumque huiusmodi, quo delectantur oculi, iuuit spectare: delectauit parumper attendere; dum attendis, pertransisti. iterum, dum ambulas, incidisti scopulosum et confragosum iter, concaua rupium, praerupta montium, densa siluarum: taediasti
5 parum; iterum transisti. talis haec uita est, cuius nee prospera per- 25 manent nee aduersa diuturna sunt. ergo quasi in uia locatum neque secunda extollant neque aduersa te frangant nee plausibilia
1 cf. Ps. 1, 1 3 Ps. 141, 4 4*Matth. 5, 25 8 nam sicut cet.] cf. Basil, horn, in ps. 1, cap. 4 sub fin. 13 Eph. 5, 14 14 cf. Cant. 5, 2
1 beatus (add. uir C) qui codd. a et v et om. fa quoque om. v
2 dicit B 3 quam B 5 auersario B dum] cum ft 6 quamdiu scripsi quoniam codd. av 1 ambulemus a 8 ire] sentire BCp 9 uento BCp
portump fort (et), etsi lOurguetcc 11 defluente spatio DEmlF 12 la- bente Cml 15 occiosum Fml non om. AC 17 te] et a nox] add. te BC 18 progressu BC 19 uita 0 22 panimper ex pauper C 23 scopu- lasum Cml 24 taedia stirparam BC
psalmi 1, 24—25 19
demorentur nee maesta detineant. festina semper ad finem, festina, ut peruenias; elige tamen uiam, antequam curias.
25. Duae uiae sunt, una iustorum, altera peccatorum, una aequitatis, altera iniquitatis, de qua dixit propheta: et uide
ssi est uia iniquitatis in me. non solum autem uita nostra uia est, sed etiam ipsa uita nostra aut uirtutis uia est aut iniquitatis. caue igitur, ne in te gressus suos collocet auaritia et sis uia criminis, ne inprobitas, ne libido et sis uia iniquitatis itineran- tibus detrita flagitiis. licet tibi eligere quos sequaris, aut iustos aut
10 iniustos. iustorum uia angustior est, iniustorum latior; ilia sobrietatis 2 angustior, haec ebrietatis latior, ut possit capere fluctuantes; haec habet saeculi huius inlecebras, ilia habet futurorum praemia. in istis fructus praesentior, in illis spes tardior; quae enim suauia sunt, non differunt diuturnam expectationem, sed praesentem habent per-
15 functionem, quod autem serium est labore quaeritur, quod beata cogitatione uix capitur, quod oculus non uidit nee auris audiuit quae praeparauit deus diligen- t i b u s s e. difficile solemus credere quae non uidemus et ideo 3 anima aestuat et hue atque illuc uelut oculos quosdain circumfert
20 cogitationes suas. tune illi occurrunt diuersae rerum species seque off undunt ; si ad sempiterna intendat, uirtutem eligit, si ad praesen- tia, uoluptatem praeponit. graue et iniquum certamen aduersus delectationes praesentium. hie libertas est cupiditatum, illic serui- 4 tutis iniuria facere quae non uis et ab his quae desideraueris abs-
25 tinere; hie conuiuium, illic ieiunium, hie intemperantia gaudiorum, illic perseuerantia lacrimarum, hie saltatio, illic oratio, hie cantus dulces, illic gemitus graues. scriptum est quidem: cor sapien- tium in domo luctus et cor stultorum in domo
3 cap. 25] cf. Basil, horn, iu ps. 1, cap. 5 4*Ps. 138, 24 10 cf. Matth. 7, 13. 14 16*1 Cor. 2,9 27*Eccle. 7, 5—6
1 remorentur av 3 et peccatorum altera ft 5 est post me tr. autem] ergo @av 6 etiam] add. in @av 8 iterantibus Cp 9 quo B 14 diferunt B defertur Cml habent praesentem v 15 serum ACm2a est om. bCmlfi quaeritur] add. eo Cm2v a beuLa (Jav 16 quod] quia v 17 auris om. Cml 18 quae] quod F 21 offendunt Bml ostendunt £ si ad prae- sentia — 22 praeponit om. p 22 proponit ACm2 23 seruitus iniuriarum BCv 24 hiis E iis av 26 salutatio D ploratio Bm2C (ivcavfta oQ%eoiv xaxel Basil.) 27 grauis ABCml
2*
20 E x p 1 a n a t i o
epularum. melius est audire increpationem sapientis magis quam uirum audientem can- ticum stultorum; sed pauci haec audiunt, pauciores se-
5 cuntur. allicit homines magis dulcc peccati, quod ad praesens influit et inpinguat audientis affectum, quam triste uirtutis, quae fidei 5 spem uelut quodam cortice amari laboris inuoluit. beatus ergo atque mirabilis, qui talium uiarum positus in electione non fuerit inlecebris uoluptatis inflexus, ut gradum suum super uadosa et praua con- stituat ; non dicitur ei: qui dereliquisti semitas di re etas ab.eundo in uias tenebrarum. 10
26. Cognouimus igitur quae sit peceatorum uia, in qua standum non esse propheta nos ammonet, sed etiam Ecclesiastes docet, qui ait: noli stare in sermone malo, hoc est : non persistere in malis sermonibus, similiter et operibus inprobandis. quomodo in bonis sit standum, sanctus idem propheta praecipit dicens: 15 stantes erant pedes nostri in atriis tuis, H i e r u s a 1 e m. in Hierusalem standum est, de Babylone fu-
2 giendum. et Moysi dicitur: tu autem sta mecum, qui de Aegypto fugit et cum domino stans perseuerabat. et in euangelio, qui steterunt usque ad horam undecimam, aequalem mercedem 20 operantibus acceperunt et quae steterant uirgines usque ad ad- uentum sponsi, ad nuptias simul introire meruerunt, quae autem discesserunt et postea reuerterunt, dominicae excluduntur auctori- tate sententiae. didicimus ergo non stare in uia peceatorum, stare autem in uirtutis officio, quia scriptum est: tu autem fide 25 s t as.
9*Prou. 2, 13 13*Eccle. 8,3 16 Ps. 121, 2 18*Deut. 5, 31 20 cf. Matth. 20, 9—10 21 cf. Matth. 25, 1—12 25 Rom. 11, 20
3 hoc 0 sequuntur A 4 dulcedo Bm2Fml dulce* C 5 impugnat Cml impingat F 7 in om. AC 9uae qui v 11 uia peceatorum v 12 etiam] et a 13 sermonibus malis fiav 15 sit om. ft standum sit BC 17 iheru- salem C ierusalem /9 (v) in om. p hyerusalem B iherusalem C Jerusalem D (v) babilone ABfi 19 pr. et om. Bp 21 operantes p et mg. a steterunt pav ad om. Fml 22 simul om. D, ante ad tr. F intrare BC 23 dices-
serunt F 24 didicerunt BC ali. sta** B sta et s. L m2 uel stare C 25 in fide Fa 26 sta Aa
psaimi 1, 25—27 21
27. Nunc consideremus quid sit: et in cathedra pe-
stilentiae non sedit. et quidem praemittimus, quod non
simplex consessus in huiusmodi quod in usu est solio reprehendatur -
• quid enim inuidiae haberet ad culpam ? - sed cum semper oculi domini
5 super fideles terrae sint, tamquam sub conspectu imperatoris locati
et uelut in ministerio quodam positi stare debemus. miles in pro- 2
cinctu stat, non sedet, miles in armis non se reflectit, sed excitat
atque erigit. ideoque militibus Christi dicitur: ecce nunc
•benedicite dominum omnes serui domini, qui
lostatis in domo domini. at contra iniquitas in talento plumbeo sedet, eo quod fixa in peccato se ab eo separare non possit. etenim inueterati in errore et studiose flagitiis inhaerentes sedere dicuntur, qui nolunt adsurgere nee audire dicentem: surgite, postquam sederitis. denique hie ipse propheta alibi ait : 3
issederunt principes et aduersum me detrahe- b a n t. an ignoramus, quod tantam uim habeat inueterata con- suetudo peccandi, ut excludat naturam, quae, cum sit medicabilis ad salutem, tamen corroboratis tempore passionibus inmedicabilis inuenitur ? non ergo permaneamus in uitiis, sed unusquisque, etiamsi
20 fuit, exsiliat a culpa, sicut scriptum est de muliere meretrice : ne in- tendas in earn oculum tuum, sed exsili, ne moreris, ex- sili, antequam te anni iuuentutis inueniant. sed, quod grauius est, 4 plerique luxuriam corporis nee albenti erubuere canitie et usque ad senectutis aetatem aitam produxere maculosam; intimis enim con-
25 cepta uisceribus lues culpae processu temporis coacerbatur. caue igitur ab impiorum consiliis; non penetrent huiusmodi consilia mentem tuam, ne dicatur dete: alligabit quis ignem in sinu, uestimenta autem non conburet? etenim qui
1 cap. 27—29] cf. Basil, horn, in ps. 1, cap. 6 Ps. 1, 1 4 cf. Ps. 100, 6 8 Ps. 133,1 10 cf. Zach. 5,7 13 Ps. 126,2 15*Ps. 118,23 20*Prou. 9, 18a 27*Prou. 6, 27
2 praeraisimus codd. av, correxi 3 consensus BCml 4 oculi domini semper fiav 6 ueluti v 7 stat om. /9 15 aduersus C tiacta- bant/3 17 quaecumque B 18 corroborata fta 20 esiliat Am2Cm2 21 esili bis ACm2 22 senectutis Cm2 23 luxurie B luxuriem Cpa 24 producere DmlFml 25 coacerbatur scripsi coaceruatur codd. av 27 alligabit (dnodijaei ) Fa alligauit cef. v
22 Explanatio
semel in sinu mentis flagitii flammam feruentis adoleuerit, cito cor- 5 poris sui uestimenta conburet. et ut in stipulam ignis exiliens in- haeret ac permanet, donee omne quod corripuit absumat, ita uel exigua scintilla peccati, si quo uitiorum fomite fuerit excitata, in- cendium grande excitat. noli ergo stare in peccato. postremo posuisti 5 uestigium supra uoraginem culpae; cito aufer pedem, ne supra plantam tibi ascendat pollutio et lapsu faciliore deceptus supra lutum residas.
28. Cauenda ergo prima sunt uitia, ne in plura deinde grauiora proserpant. etenim sicut hi, qui se in luto uersant, quo magis 10 uolutantur, eo amplius inquinantur, ita, qui semel se luto inprobi- tatis asperserit, nisi ab eo uelociter exiliat, grauius sibi dedecoris sui caenum per singulos dies lutulentae conuersationis obducit.
2 itaque graui odore taetrae illius ac flagitiosae uoraginis contrahitur quaedam animarum pestilentia corruptoque salubrium cogitatio- 15 num spiramine lues aestuantium passionum miseranda grassatur. hinc lefcale se mentibus uirus infundit, hinc subrepit aegritudo cor- poribus, languores animis. est enim malus languor erroris languor,
3 auaritiae languor, inexplebilis cupiditatis languor, istae diuitiae sunt, ut dicit Ecclesiastes : est languor malus q u e m 20 uidi sub sole, diuitias custodiri in main in possidentis eas. die mini, o Ecclesiastes, qua causa malus hie languor sit. respondebit, quia multos auara spes deuorat. insa- tiabilis edacitas cupiditatis est; nescil satiari argento qui concupiscit argentum. distendunt dmitiae, non a&
4 explent. etsi quis satiatus fuerit diuitiis, non est, inquit, qui sinat eum dormire. et quidem
20*Eccle. 5, 12 24*Eccle. 5, 9 26*Eccle. 5, 11. 16.
1 feruendis B 2 conburit DF in om. A, eras. C stipula B&
exiliens — 3 corripuit om. a 3 absumit ACm2 absumet Bm2Cml assumat Dml 4 sintilla BCml excitata fuerit DF 5 graue p posuisti postremo C 6 super B 8 resideas Cm2pajj, 9 grauiora deinde F 10 hii codd. ii av 11 se semel C 12 ea BC esiliat ACm2 13 cenum C ceno p 14 ita B tests b et Cml tetrae B terrae cet. av ac flagit.] flagitiosaeque BC 16 estiman- tiurn Dml crassatur AC 17 surripit ft 18 langor passim C 19 inexple bilis — languor om. « iste BF 20 dicit] ait v 22 o om. p 23 multum A 27 inquid B
psalmi 1, 27—29 23
omnes dies eius in tenebris et luctu et i r a- cundia multa et languore et ira. quomodo enim potest dormire, qui sollicitam auri exercet custodiam, qui damna formidat, qui lucra cogitat, qui usuras computat, qui apothecas nu- 5 merat ? malus ergo languor, qui bonam aufert mentis quietem. est 5 languor malus luxuria, libido, concupiscentia, delectatio saecularis, ambitio, quae cito corrumpit salutem sobrietatis. omnis postremo mundi huius corruptela pestilentia est. ne ergo tetigeritis, ne atta- minaueritis earn: lues est, contaminat; morbus est, polluit. ne
logustaueritis quae sunt omnia ad corruptela m ipso usu, ut apostolus dixit, qui et alibi clamat: radix omnium malorum est auaritia. morbos excitat, do- e lores inserit ; denique qui earn appetierunt, inseruerunt se multis doloribus. ista est pestilentia, quae plerumque
is neque calidos neque frigidos, sed, quod et calidis est deterius et frigidis, tepidos facit, ut euomantur ex ore domini lesu quos propter grauia peccata reiecerit. ista est quae non paucorum, sed omnium excitat aegritudines. omne caput in dolor e, omne cor in maestitia. a pedibus usque ad caput peccatorum 7
20 ulcera. omne caput in dolore, quando sapientes qui aestimantur dolore cruciantur auaritiae. sensus enim sapientis in capite eius; quod referri potest etiam ad ecclesiae praeminentes. omne cor in maestitia, quando sapimus quae sunt carnalia et corporalibus uoluptatibus aciem nostri cordis infodimus. unde ait dominus ad
25 huiusmodi, quod dederit illis cor carneum.
29. A pedibus usque ad caput serpit lues dira morborum, quando laborant contagio, quando compatiuntur aliis, si quis effectu
9*Col. 2, 21—22 11 . 13*1 Tim. 6, 10 15 cf. Apoc. 3, 15—16
18*Esai . 1,5 19 . 26 cf. Esai. 1, 6 21 cf. Eccle. 2, 14 23 cf. Rom. 8, 5 25 cf. Ezech. 11, 19
4 apotecas ft 6 ante saecularis interp. v 1 qui C 12 cupiditas, s. scr. uel auaritia C 15 pr. et om. BC et ex frigidis Cm2 18 omne cor — 20 in dolore om. AC (non B) 20 quoniam Fml qui sapientes av
existimantur a 22 praeeminentes BDE v 23 mesticiae Cml corporabilibus Cml corporeis fiav 24 inf undimus a 27 laborat pa compatitur # alii a quis] que Bml qui
24 E x p 1 a n a t i o
libidinis defraudetur, uiduae pudorem expugnare non potuit, agrum inuadere, et aegri cuncti inuicem languores transferunt. quotiens ingemiscunt seniores, quod diu potare non possint! quo- tiens dolent, quod scortari desierint, cum scortandi habeant uolun- tatem! quotiens inter fabulas ebriorum uirtutes probro sunt, 5 peccata laudi, honestas ludibrio, continentia risui, misericordia
2 uanitati! isti sunt morbi, qui mala sua in multos transferunt; a paucis corruptela ad omnes peruenit. sedent in conciliis derogantes sobriis, ructantes crapuiam, sedent in tabernis de ebrietate cer- tantes, inter hos meretrix plena uino, huic arridens, ilium adurens 10 et omnes ardore inflammans libidinis. uerecundus si transeat, erubescit, a singulis carpitur; si flagitiosus, omnium ore laudatur
et tamquam morbus transit in animas singulorum; qui enim in
3 flagitiis Celebris, plurimos ad imitationem adducit erroris. itaque, dum peccatum imitantur alienum, suum faciunt malum. non sedeas 1 5 inter eos quos sanctus propheta fugiebat; ilium imitare fugientem utiquex non sedentem, qui ait: non sedi in concilio m a- lignantium et cum iniqua gerentibus non in- troibo. qua ratione eos fugiebas, Dauid, explica nobis; de- monstra has partes, ut et nos eas fugere possimus, ne inficiamur 20
4 earum contagio. corrupt! sunt, inquit, et abomina- biles facti sunt, non est qui faciat bonitatem, non est usque ad unum. generaliter ergo ad omnes flagi- tiosos, demum potest referri specialiter ad inrisores bonorum, quos Aquilas #Aetja<mig dixit, quod isti uere morbi sunt, qui inridendo 25 bonos plurimum animis operantur errorem mentesque corrumpunt.
10 meretrix cet] cf. Basil, horn, in ps. 1, cap. 6 post med*. 17*Ps. 25, 4 21*Ps. 13, 1 25 Aquilas Ps. 25, 4
1 defraudentur ft 2 aegri scripsi aegre codd. av inuicem] add. atque BC~l atque inuicem tr. C languores] add. fluminum ft 6 laudis Bml ludubiio Cml 1 multis Cml 8 corruptelis Bml edent B r onsiliis ftv 9 ructantes] deructantes ft 13 qui] quod BC (s. scr. m. 2 uel qui)/} 14celebre BC (s. scr. m. 2 uel biis) ft 17 consilio v 20 has om. ft 21 eo BC (s. scr. m. 2 uel earum) abhominabiles ACD 22 bonum ft 23 non est om. ft
24 demum] deinde a post Bm2C referri om. BCft potest referri: demum v
25 aquila ACm2 (av) cheauastas AC ft cheuastas B discit Bml dicit v sint F 26 plurimorum fta
psalmi 1, 29-30 25
quanta dixit, a quibus beatus uir debeat abstinere! et adhuc adicit alia.
30. S ed in leg e do mini fuit uoluntas eius et in leg e eius medit alitur die ac node, hoc est : 5 beatus ille qui haec faciat consilio ratione prudentia. potest enim et paruulus non per uirtutem, sed per inpossibilitatem et inscien- tiam delinquendi ab his quae dicta sunt abstinere ; potest et inratio- nabili pecudi conuenire, cui nulla uis consilii, nullus sensus erroris est. hoc est ergo quartum uel quod sequitur, in quo definitio beati 2
10 uiri a pecude discernitur, quia uir sapiens subditus legi est uoluntate, non necessitate, plurimum enim refert, quia in uoluntate raercedis est fructus, in necessitate dispensationis obsequium. ita enim docuit nos apostolus dicens : si uolens hoc ago, mer- cedem habeo; si inuitus, dispensatio mihi
locredita est. ordo autem conueniens, ut primo diligas legem, secundo ut mediteris. qui diligit, ex uoluntate facit mandata legis, qui timet, inuitus obseruat. hanc disciplinam docendi etiam dei 3 iustitiam in lege accepimus; sic enim scriptum est: a u d i, Israel: dominus deus tuus deus unus est; et
2odiliges dominum deum tuum ex toto corde tuo et ex tota anima tua et ex tot a uirtute tua. et erunt uerba haec, quae ego praecipio tibihodie, in corde tuo et in anima tua; et de- monstrabis ea filiis tuis et loqueriseis se-
25 dens et in itinere et in quiete et in uigilia; et alligabis ea in signo in manu tua et erunt monilia ante oculos tuos; et scribes ea super limina in domiciliis tuis et in ianuis tuis. et4 infra: et nun c, Israel, quid abs te postulat d o-
3*Ps. 1, 2 J3*l Cor. 9, 17 18*Deut 6, 4—9 29*Deut. 10, 12
5 prudentiao « 7 hiis E iis av 8 nulla uis cui B 9 uel eras. B, om. Cfiav quod sequitur quartum Fml diftinitio« 10 est legi/? 13 si uolens — 14 inuitus om. F 24 in eis a sedens in domo et arabulans in itinere v 26 et (post uigilia) om. ACfia signo] sinu a sinu tuo et a signuin v in manu tua ftav tuo et in manu A tuo B et in manu Cm2, om. Cml 27 inmobilia ) ed. Rom. 29 qui D
26 Explanatio
minus deus tuus quam ut diligas dominum deum tuum et ambules in omnibus uiis eius? Sapientia quoque dicit : concupiscite ergo sermones meos, diligite illos et habebitis di s ciplin am. clara est et quae numquam marcescat sapientia et facile uidetur 5 ab his qui diligunt illam et inuenitur ab his qui quaerunt illam. legitime ergo docemur a sancto propheta uoluntatem in lege habere,
5 meditationem secundum legem. uoluntas in lege non solum in studio, sed etiam in facto est; prior uoluntas, secunda operatio. denique et dominus dicenti sibi: si uis, potes me mundare re-io spondit: uolo, mundare, quo ostenderet operationibus nostris uoluntatem praeuiam esse debere. denique lex uoluntarios quaerit, quia lex domini inreprehensibilis, conuertens a n i m a m, nemo autem conuertitur nisi qui uoluntate conuertitur. uoluntarius autem abscondit et sensum furatur laboris. 15
31. Ideoque die et nocte in lege meditatur, in quo non tarn con- tinua legendi postulatur intentio quam seruandae legis affectus; ille enim plene meditatur, qui ipse sibi lex est, scriptum in corde suo opus legis intendens. Aquilas tamen diem tantummodo posuit, non etiam noctem; quod non tam a ceteris discrepans quam alio 20 referens posuit, quoniam qui legem meditatur semper in luce est,
2 noctem non habet. etenim cuius lucent opera, non potest utique in tenebris ambulare, quia iustitia eius sicut lumen effulget. medi- tetur ergo legem uita nostra, meditetur conuersatio, meditetur actus, meditetur intellectus mysteriorum caelestium. lex enim 25 exemplar est et umbra caelestium, umbra futurorum bonorum. qui quae credit in lege in euangelio recognoscit, meditetur in tenebris et die, id est et in aduersis positus et prosperis; lex enim praecipit,
3 Sap. 6, 12 10 Matth. 8, 2 . 3 13 *Ps. 18, 8 18 cf. Rom. 2, 14 19 cf. Aquilas ?s. 1,2 23 cf. Eccli. 35, 16 (32, 20) 25 cf. Hebr. 8, 5 28 cf. Deut. 6, 5
1 deus om. B@ quam] nisi v 4 et om. v 6 hiis E us av (bis) 11 cogitationibus £ 13 quia] qi* C pia F inreprehensibilis] add.
est BCpav 14 pr. conuertitur om. BCmlfi 15 et] add. non B 16 die et] dicit p 18 sibi ipse v 19 opus om. v aquila ACfi(av) 20 a ceteris] acersuri B aliud $ 23 ante eius del. sicut lumen C 25 misteriorum intel lectus BC 26 qui ///// quae A quae is qui cet. v • 27 meditatur pa 28 et in prosperis a
psalmi 1, 30—32 27
ut diligamus dominum. qui diligit, in omni statu suo debet seruare diuturnae caritatis affectum. pater diligit filium, diligit etiam cum 3 arguit, diligit etiam cum uerberat baculo; qui enim parcit baculo suo, odit filium suum. nos quoque dominus
5 castigat et diligit. itaque etiam cum digna cohercitione committi- mus, ille tamen diligit, qui etiam recipit offensum ; castigat a u t e m dominus omnem filium quern recipit. et tu cum castigaris dilige, quia ideo castigaris, ut recipiaris. nam 4 quid grande est, si tune diligas dominum deum tuum, cum tibi
10 abundant omnia, cum frueris optatis, cum honoribus facultatibus liberis gaudes? et homini, a quo acceperimus beneficium, gratiam referre consueuimus. denique cum laudaretur lob iudicio caelesti, hoc retulit diabolus:minime minim si gratus esset deo, cui tanta subpeteret affluentia prosperorum; sed tune probandum, si ilia
15 amittat uniuersa et pii cultoris praestet officium. haec igitur prima 5 uirtus, ut non frangaris aduersis, non extollaris secundis. id te lex docet, ut in afflictione non relaxes intentionem nee desperationem induas, uictor iam non dicas : uirtus mea et fortitude mea haec tribuit mihi, sed omnia noueris diuinae miseri-
20 cordiae deputanda.
32. Clamat Esaias : non confundetur qui in a n- gustia est usque in tempus. hoc primum bibe. quid est 'hoc primum bibe'? sequestremus mystica, persequamur moralia quae docet littera. propter errorum grauia graues contritiones
25 et uexationes populi dicit futuras, et oportuit eas praecedere, ut sequeretur misericordia. bibe ergo primum tribulationem ; per multas enim tribulationes oportet nos in-
3 *Prou. 13, 24 6 *Hebr. 12, 6 *Prou. 3, 12 13 cf. Hiob 1, 9—11 18 *Deut. 8, 17 21 *Esai. 8, 22. 9, 1 26 *Act. 14, 22
1 diligas Bm2Cftv dominum] add. tuum BCp deum tuum v 5 co- herc(-t-)ione- codd. coerctione a 1 autem] enim fiav 8 pr. castigaueiis Fml 9 tune om. BCml 10 habundant ACmlD cum facultatibus cum libeiis Cm2 16 alt. non] nee p id om. p 17 in om. BC afflictionem B intentionem] in temptationem ABCml 18 induas] add. in BC uictoiiam ABCml uictor pav, correxi in uictoria in temptatione nee desperationem induas con. el tr. Cm2 20 dimittenda ft 21 ysaias CDF isaias E (v) 23 mistica ctDF . 25 uenationes p
28 Explanatio
2troire in regnum dei. bibe, ut sensus tribulationis pectoris tui infundatur internis, bibe cum patientis affectu maerentis do- lorem; cum enim conuersus ingemueris, tune dominum tibi recon- ciliabis offensum. hoc ergo primum bibe, ut sis in dolore et angustiis; cito laetitia Infundit errorem. pinguis factus et incrassatus populus 5
3 surrexit ludere et recessit a domino, prodest tibi cor habere con- tritum; hoc primum bibe, ut sacrificium tuum accipiatur a domino, doceat te apostolus, quid sit 'hoc primum bibe', hoc est tribulationis poculum; tribulatio enim patientiam operatur. non potest esse patientia, nisi ante fuerit tribulatio; tribulatio, inquit, p a t i e n- 10 tiam operatur, patientia autem probation em, probatio uero spem; spes autem non confun-
d i t. primum bibe tribulationem, ut postea tibi tot uirtutum pocula
4 ministrentur. et ut scias, quia bibitur tribulatio, audisti hodie dicentem prophetam : p o t a s t i nos uino conpunctionis, 15 et in posterioribus ait:et potum dabis eis in lacrimis in rnensuram. in mensuram petit potum, non supra men- suram, ne ferre non possint. denique quam bono hoc precaretur affectu, suo probabat exemplo, qui potum suiun cum fletu miscebat, ut domini in se inclinaret misericordia. 20
33. Bibe ergo hoc primum, ut bibas et secundum — hoc enim tempus est ut inseramus mystica — ; bibe primum uetus testamen- tum, ut bibas et nouum testamentum. nisi primum biberis, secun dum bibere non poteris. bibe primum ut sitim mitiges, bibe secun dum ut bibendi satietatem haurias. in ueteri testamento conpunctio, 25
3 cf. Esai. 30, 15 5 cf. Deut, 32, 15. Ex. 32, 6 6 cf. Ps. 50, 19
10 Rom. 5, 3—5 15 Ps. 59, 5 16*Ps. 79, 6 19 cf. Ps. 101, 10
1 pectori tuo Cm2 2 infundantur ft interius C cum patientis] com- patientis BCDF affectum BC 3 cum] dum v 4 ergo] enim a 1 bibe primum C 9 tribulationem Eml enim om. ft 10 fuerit ante F 12 uero om. ft 13 bibe primum ftav 14 dicentem hodie ftav 16 eis] nobis Eav, om. DF 17 pr. mensura Cav all. mensura ftav 18 possit BCftav hoc om. F 19 probat DF 20 in om. C misericordiam ftav 2iets.l.C et — 22 inseramus om. ft alt. hie a 22 mistico a bibe] bibis a 23 ut — testa mentum om. « et om. av
psalm i 1, 32—33 29
in nouo laetitia est. uide quemadmodum dominus artibus diaboli z pro suis seruulis obuiauerit. ille cibo fraudis decepit unum, ut in uno omnes circumueniret; lesus autem cibo salutis omnes redemit, ut in omnibus et ilium, qui deceptus fuerat, reformaret. ille calicem 5 aureum Babylonis excogitauit, ut quicumque plus biberent plus sitirent et, quia potus placere non poterat, auri pretio inliceret ad bibendum. propinauit de suo uino, cui metalli suffragia requisiuit ; 3 at uero dominus lesus aquam de petra effudit et omnes biberunt. qui bibe*unt in typo satiati sunt, qui biberunt in ueritate inebriati
10 sunt. bona ebrietas, quae infunderet laetitiam, non afferret confu- sionem; bona ebrietas, quae sobriae stabiliret mentis incessum; bona ebrietas, quae uitae munus rigaret aeternae. hoc ergo poculum bibe, de quo dixit propheta: et poculum tuum inebrians quam praeclarum est! nee te moueat, quod Babylonis 4
15 aureum poculum est, quia et tu bibis poculum sapientiae, quae sit auro argentoque pretiosior. utrumque ergo poculum bibe ueteris et noui testament!, quia in utroque Christum bibis. bibe Christum, quia uitis est, bibe Christum, quia petra est quae uomuit aquam, bibe Christum, quia fons uitae est, bibe Christum, quia flumen est,
20 cuius impetus laetificat ciuitatem dei, bibe Christum, quia pax est, bibe Christum, quia flumina de uentre eius fluent aquae uiuae, bibe Christum, ut bibas sanguinem quo redemp- tus es, bibe Christum, ut bibas sermones eius; sermo eius testamen- tum est uetus, sermo eius testamentum est nouum. bibitur scriptura 5
25 diuina et deuoratur scriptura diuina, cum in uenas mentis ac uires animae sucus uerbi descendit aeterni; denique non in solo pane uiuit homo, sed in omni uerbo dei. hoc
4 . 14 cf. Apoc. 17, 4 8 cf. I Cor. 10, 4 13*Ps. 22, 5 18 cf. loh. 15, 1 cf. I Cor. 10, 4 19 cf. Ps. 3f>, 10 cf. Ps. 45, 5 20 cf. Eph. 2, 14 21 loh. 7, 38 22 cf. Apoc. 5, 9 26 Luc. 4; 4
3 redimit AB 5 babilonis codd. -cumque om. A pr. plus om. BCmlpa 6 et om. a 7 pronuntiauit « uino suo Bftav cui] add. etiam v 8 at] Dat B 9 inebrietati Cml 10 bona ebrietas — cunfusionem om. a 12 bona ebrietas — aeternae post 9 inebriati sunt 1r. BC 13 piopheta dixit DF
14 babilonis uDF 16 bibe poculum BCft 17 alt. Christum] IHM B 26 succus fta,v pane solo F
30 Explanatio
uerbum bibe, sed ordine suo bibe, primum in ueteri testamento, c i t o f a c ut bibas et in nouo testamento. et tamquam ipse festinet, dicit : Galilaea gentium et partesludaeae, populus qui ambulabas in tenebris, uidete lucem magnam; qui habitatis in regione mor-5
6tis, lux fulgebit super uos. bibe ergo cito, ut lux tibi effulgeat magna, lux non cotidiana, non diei, non solis, nor lunae, sed ilia quae umbram mortis excludat. nam qui in umbra mortis sunt, lucem utique solis aut diei uidere non possunt. et quasi re- quirenti tibi, unde tantus splendor, tanta gratia sit, respondet: 10 quoniam'puer natus est nobis, filius datus e s t nobis, puer, quia ortus ex uirgine est, filius, quia ex deo natus
7 tantae auctor est lucis. puer nobis natus est, nobis qui credimus, non ludaeis qui non crediderunt, nobis, non haereticis, nobis, non Manicheis. nobis natus est, quia uerbum caro factumis est et habitauit in nobis, nobis natus est qui carnem suscepit ex uirgine, quia homo est natus ex Maria, caro nascitur nobis, uerbum datur; quod nostrum est, inter nos natum est, quod supra nos est, nobis donatum est.
34. Satis excucurrimus, ut putamus, sed non otiose, ut docere- 20 mus, quia et in tribulationibus diligere dominum debemus nee recedere ab eo, quoniam et laetitiae tribulatio saepe succedit et laetitia tribulationi. denique qui tribulatione non frangitur et legem sequitur, beatus est.
35. Et erit tamquam Lignum quod plantatumzs est s ecus de cur sus aquarum, quod fruc'um suum dab it in t empor e swo, et folium eius non
2*Esai. 9, 1 3*Esai. 9, 1—2 8 cf. Luc. 1 , 79 ll*Esai. 9, 6 15 loh. 1,14 25*Ps. 1,3
1 primum] bibe primum F primum bibe v 3 iudae a 4 ambulatis (atis in ras. B, ti in ras C) BCv ambulabat p lucem uidete BCDE (non F) a 1 non diei om. p 8 sed] add. lux @av qui] si BCp in om. p umbre ft 9 aut] ac pv requiras BC 13 pr. nobis om. p 14 non post qui om. v hereticis ABCm2F ereticis Cml 15 Manichaeis av 16 inhabitauit B qui] quia Bp suscepit carnem ft 17 natus est pav 20 excunimus Bm2pav 21 debemus dominum BCp 22 laetitiae om. p 23 tribulationi leticia DF
psalmi 1, 33—35 31
defluet; et omni a quaecumque f ecerit prospera- buntur. quae ista beatitude est quae ligno arboris comparatur, nisi intellegamus in paradiso, illo beatorum loco, lignum uitae in medio lignorum aliorum de terra productum? inter multa enim 2 5 ligna, quae erant speciosa ad aspectum et bona ad escam, etiam hoc lignum terra produxit et in medio paradisi erat, ut cetera ligna eius uiriditate florerent. quod esse hoc lignum dicimus nisi per quod nobis salus uenit? et recte hoc terra produxit, quia eum uirgo generauit, quae erat terra secundum auctoris sententiam
10 quae in eum dicta est: terra e s et in terram ibis, pulchre 3 quoque in medio legitur lignorum aliorum, qui erat in medio aposto- lorum discentium, uel quia in medio erat mentis et cordis, sicut ipseait: medius uestrum stat quern uos nescitis; et alibi ait: ego autem sum in medio uestrum.
15 denique de ipso et Salomon dixit : lignum uitae est omni bus percipientibus eum. qui ergo beatus est, imitator 4 erit domini lesu, qui est lignum uitae, lignum sapientiae, planta- tum in uterum uirginis uoluntate patris, a quo in perpetuum man- surum plantatur, ut fructum daret in tempore suo. non enim
20 potuit arescere ista plantatio,quae habebat ubertatem in se manen- tem gratiae spiritalis. denique plenus spiritu sanctos lesus regress us est a lordane. hi sunt decursus aquarum, de quibus dicit in euangelio: flumina de uentre eius fluent aquae uiuae. hoc autem dicebat
25 de spiritu, quern incipiebant accipere qui credituri erant in eum.
3 cf. Gen. 2, 9 10*Gen. 3, 19 13*Ioh. 1, 26 14*Luc. 22, 27 15*Prou. 3, 18 21 Luc. 4, 1 23*Ioh. 7, 38—39
1 fecerit in ras. C faciet ftav 3 in medio lignorum aliorum] legisse nos in medio « 4 terra] add. essc a 8 uenit] manauit/? 13 medium BC 14 in medio uestrum sum av post uestrum add. lege in ipso E 15 denique de ipso om. ft et de ipso av est om. ft omnibus] in manibus ft 16 earn ftv 17 lignum uitae bis BC 18 utero Cm2pav, c/. Ex. 15, 17 (Explan. ps. 43, cap. 11) mansuram B 19 fructum] add. suum Fml 22 ab ftv hii AC 23 dicitur BCv in om. fta euangelium Bfia 25 post quern del. acceptor! uelC '
32 Explanatio
36. Est et alia traditio, quia sunt aquae de quibus prohibet nos bibere Hieremias dicens: quid tibi et uiae Aegypti, ut bibas aquam Geon? est et Tigris fluuius Assyrios praeter- fluens, est et Euphrates in Babyloniam tendens, est et Phison, qui Latina interpretatione dicitur 'oris commutatio', circumiens terrain & Euilat, ubi est aurum, et auium terrae illius bonum, et lapis car-
2 bunculus et lapis prassinus. merito os illic commutatur, ut non teneatur promissorum fides, sed sit in ore d( lus, ubi est aurum bo num; auaritia enim fidem frangit nee tenet uerborum simplici- tatem, ornamenta quoque pretiosa mentem animumque commutant, 10
3 ut aliud in pectore, aliud in sermone sit. in illis ergo regionibus fluminum fuerunt ludaei captiui abducti in Aegyptum et ad As syrios et ad Babylonios, ubi super flumina Babylonis sedebant et flebant suae calamitatis aerumnam et, ut hie ipse prophet a testa- tur, illic suspenderunt organa sua et omnem deposuere laetitiam, i&
4 ubi grauiora tolerarunt. denique reliquae decem tribus ad Assyrios ductae sunt, duae autem luda et Beniamin tamquam grauioris reae flagitii in Babyloniam transierunt. atrocius enim sacerdotis filia adultera quam ceterae puniuntur, quia sacerdotalis generis gratiam turpi obprobrio decolorauit. 20
37. Sicut illi ergo in temptationibus grauissimis fuerunt, ita multis temptationibus se saluator noster obiecit, ut nulla tempta- tionis nostrae certamina praeteriret. plantatus ergo recte dicitur secus decursus horum fluminum, non in ipsis decursibus, ut fini- timum, non demersum intellegas. fuit illi congressio prima carnis et 2& sanguinis. denique ait: pater, transfer a me calicem istum; sed non quod ego uolo sed quod tu uis.
2*Hier. 2, 18 3 cf. Gen. 2, 11—14 13 sqq.] cf. Ps. 136, 1—2 16 sq.J cf. IV Reg. 17—18. 24 26*Marc. 14, 36
2 hyeremias B ieremias E (v) iheremias DF 3 gyon DF gion E tygris ft(a) 4 euf (-ph-B) raten « babilonia ABml babiloniam CDF intebdens ABml physon ft 5 oris dicitur ftav circuiens BCp 6 euilath C (av) et aurum om. BC 1 prasinus BCfiv prasius a os] omnes ^ commutantur ft ut] cum ft 10mentemqueZ).F 12 ut captiui a adducti v, add. etiam Fml 14 et om. BC 15 deposuerunt DF 16 tollerarunt Ami 21 ita] add. in BCml 22 noster om. ft 25 dimersum AC ft
p salmi 1, 36—38 33
fuit diuitiarum obiecta temptatio, cum omnia regna terrae ei ini- 2 micus offerret, si procidens dominus adoraret eum. habes duorum fluminum decursus Geon et Phison. fuit illi conluctatio aduersus principes mundi, fuit in ipsa passione certamen aduersus tempta- 5 tores quos Persas Hebraea appellat interpret at io, qui falsa testi- monia deferebant, aduersus eos qui dicebant :descendat nunc de cruce, et credimus ei, quae diabolus suggerebat. habes Tigrin et Euphraten flumina.
38. Quadripertitum autem nobis certamen esse etiam apostolus
10 conprehendit dicens : q u i a non est nobis luctatio ad uersus carnem et sanguine m, sed aduersus principatus et potestates, aduersus mundi huius rectores et tenebrarum, aduersus spiri- talia nequitiae quae sunt in caelestibus. hi
15 sunt fluuii qui de paradiso exeunt, unde puto quod is, qui in 2 paradisum gestit redire, hos debeat transire decursus aquarum. quod non otiose expressit idem ipse sanctus propheta, demonstrans quod is, qui temptationes omnes subierit, deberi sibi iam paradisi requiem (speret). itaque sic ait : d e c u r s u is aquarum d e-
aoscenderunt oculi mei. sicut enim romphaea est in ingressu 3 paradisi ignea, ut qui redit per ignem reuertatur, urat peccata sua, probet aurum suum, ita qui redit per hos decursus redit, meritoque dicunt sancti : transiuimus per ignem et a q u a m. de istis decursibus et Esaias dicit :si transeas per
25 aqua m, flumina non te concludent. quae flumina? audi dicentem Dauid de his qui festinabant ad paradisum:
1 cf. Matth. 4, 8—9 3 cf. Eph. 6, 12 6*Marc. 15, 32 10*Eph. 6, 12 19*Ps. 118, 136 20 cf. Gen. 3, 24 23 Ps. 65, 12 24 *Esai. 43, 2
3 gion D gyon EF physon AC ft 6 defendebant BC (s. scr. uel defere bant) ft aduersum Em2 8 tygrin E tigrim DF (v) eufraten ccDFml eufratem Fml Euphratem v 9 quadrupertitum F 10 nobis non est Fml luck* fta 13 et om. Cv 14 hi ft 17 item ABmlCm2 iste ftai
18 quod is] quod BCmlfta quod his Cm2 his v subierit scripsi subiret A
subirent BCv subegerit pa sibi debeii C 19 speret add. a, om. codd. v
20 rumphea Cft 21 uret A 24 ysayas C ysaias ft ait ft 25 non om. BC, post te s. 1. add. C 26 de his om. BC iis Aa hiis E festinabat a festi- nant ft
LXIV. Ambros. pars 6. P e t s c h e n i g. 3
34 E x p 1 a n a 1 1 o
forsitan pertransisset anima nostra aquam intolerabilem.
39. Nonnulli de istis quattuor temptationibus etiam illud accipiunt : super aspidem et basiliscum a m b u- labis et conculcabis leonem et draconem, uts ambulauerit in incarnatione, conculcauerit in passione uel in tradi- tione regni conculcet, quod patri tradet, cum omnem euacuauerit principatum. pulchre autem Aquilas TO juerajtecjpvrsvjuevov dixit, hoc est transplantatum, eo quod primo sit plantatus in uirgine,postea transplantatus in paradisum, sicut dixit ad latronem: 10 amen dico tibi, hodie mecum eris in paradiso.
40. Hoc lignum igitur fructum dabit in tempore suo. ligna terrena fructum non dare, sed ferre dicuntur, sed lignum uitae ac sapientiae dat fructum, hoc est largitur et donat. rursus illud occurrit: 'si lignum est sapientiae, cur in tempore dabit et non 15 semper?', ne forte graue sit nobis hoc sentire de Christo. sed tu, qui legisti, quia dispensatorem fidelem et prudentem constituet dommus supra familiam suam, ut det illis in tempore tritici men- suram — in tempore utique, non semper — , turbari utique non
2 debes. potest sapientia semper fructum dare, sed, quia sapientia 20 est, debet sapienter dare, dispensare prudenter, si quando nos plenam mensuram aut mereamur aut possimus accipere. sicut hie extremum tempus fructum, ita et illic dabit fructum bonum indi gent ibus, ut resurrect ionis eius consortium capere ac seruare pos simus. nunc non possumus, in uitioso saeculo non sustinemus; hie 25
1 Ps. 123, 5 4 Ps. 90, 13 7 cf. I Cor. 15, 24 8 Aquilas Ps. 1, 3 11 Luc. 23, 43 12 cf. Ps. 1, 3 17 cf. Luc. 12, 42
2 intollerabilem AB 3 Quamuis nonnulli (lav quartuor A quatuor Cpav 6 conculcauerit om. p 8 pulcre C aquila Aft(v) TOMETATO- OYTEfMENON ft, sic Lalinis hit. expressum in eel., nisi quod mera pro meta BC 9 plantatum av 10 transplantatum v 11 amen Ms BCftav 16 hoc om. a tu qui] itaque p 17 constituit F 18 super BC 19 in tempore om. P pr. utique] et quare p 21 est om. ft prudenter] add. tune debet semper dare pa si om. fta 22 aut mereamur om. v aut mer. aut om. pa possumus a 23 bonis pa indigentibus scripsi in gentibus av in- desinentibus pa 24 capere] mereamur ft 25 in uitioso scripsi odioso a in hoc pa', cf. pag. 54, 6 — 7 adnot.
psaimi 1, 38—42 35
enim corruptela est. et cauendum fuit, ne corrumperemus bonos 3 fructus quos lignum uitae daret, quia nunc corrupt!, illic autem incorrupt!, quando et mortui, inquit, resurgent in corrupt! et nos commutabimur. oportet enim
scorruptibile hoc induere incorruptelam et mortale hoc induere inmortalitatem. quid ergo proderat morituro accipere, quod ei mors habebat auferre? nouit ergo sapientia, quibus quando dare debeat, quae nee folium amittit ligni sui. et ideo, quis fructus sit sapientiae, quod folium, con-
10 sideremus.
41. Fructus interior est, folium, quo fructus uel a sole torrenti uel a frigore defendatur. fructus uidetur esse fides, pax, doctrinae excellentia, uerae cognitionis intentio, mysteriorum ratio, hos fructus bona uita custodit, mala, etiamsi percepit, amittit. peccatori
is autem dixit deus: quare tu enarras iustitias m e a s ? in mysticis fructus est, in moralibus folium contempla- tione mysteriorum caelestium. nam uirtutes sine fide folia sunt; 2 uidentur uirere, sed prodesse non possunt, agitantur uento, quia non habent fundamentum. quanti gentiles habent misericordiam,
20 habent sobrietatem, sed fructum non habent, quia fidem non habent! labuntur cito folia, ubi uentus flauerit. et aliqui ludaei habent castimoniam, sedulitatem lectionis multam et diligentiam, sed sine fructu sunt, sed uersantur ut folia, haec forte sunt folia, quae saluator in ilia ficu repperit, sed fructum non repperit.
25 42. Mystica saluant et a morte liberant, moralia autem orna- menta decoris sunt, non subsidia redemptionis. praestare autem
3 *I Cor. 15, 52—53 14 Ps. 49, 16 23 cf. Matth. 21, 19
1 corruptela est] corruptibiles sumus fta corrumpemus B bonos] re- liquos ft 3 inquid C 9 quis] quid BCmlFml qui DEFm2a 11 folio quoque ft 12 defendantur a defenditur ftav doctrinae scripsi doctrina codd. av 13 intentio] add. bona C (in ms. m2)v misteriorum codd. 14 perceperit Cv pmittat Bm2 15 ennarras AC J6 misticis aD contemplatione— 17cae- lestium om. pa 18 urere Dml 20 non habent fructum ft non habent fidem DF 22 habentes ft in lectione BCv lectionem ft 23 alt. sed] et Bftav 24 pr. reperit (s. 1. m2) temperat B alt. repperit] inuenit v 25 mistica «, item pag. 36, 1
3*
36 Explanatio
mystica moralibus etiam ipse dominus docet in euangelio suo dicens de Maria, quae sedens secus pedes domini audiebat uerbum illius, cum Martha circa ministerium festinaret et quereretur, quod soror earn propria circa mensae ministerium non iuuaret: Martha Martha, Maria optimam partem elegit sibi, 5 2 quae non auferetur illi. si quae Christo ministrabat ad mensam non conferebatur ei quae uerbum cupiebat audire, quern operantem studioso cognitionis aeternae conferre poterimus, ita tamen, ut nee illius operationi fides nee huius cognitioni, sicut Mariae, desit operatic, ne uel folia sine fructu sint uel fructus 10 sine munimentis naturalibus sit intectus et pateat iniuriae?
43. Possumus etiam illud intellegere, quia foliis se texerunt Adam atque Eua corporea uestimenta quaerentes, eo quod re surrect io dominici corporis prophetaretur, quia nee caro, quae antea uice foliorum interire consueuerat, peritura esset in Christo 15 iustorumque omnium, qui secundum euangelium ad imitationem ligni sapientiae nati ex uirgine uitam suam actusque formarent.
2 nam Graecus ita dixit: d rov XOQTIOV avrov dcooei, quod potest ad beatum referri — /uaxaQios XOQTIOV dwoet Graece — ; Latine autem 'qui' dicitur, ut sit: 'qui beatus dabit fructum' in re- 20 surrectione sua, quando potest perpetuum dare, potest et sic
8 rov XOQJIOV avrov: VTISQ gvtov, ut referatur ad lignum, cuius fact a omnia prosperabuntur. in quo euidens testificatio, quia de saluatore dictum est; cuius enim nisi ipsius facta possunt uniuersa
3 laudari et prosperos habere exitus ? Aquilas autem dirigentur 25
4 *Luc. 10, 41—42 12 cf. Gen. 3, 7 18 Ps. 1, 3 25 Aquilas Ps. 1, 3 (uertit:
5 sibi elegit fiav 6 si] add. ilia Bm2Cv 8 studio Cm2 11 monumentis ABml monimentis Cm2 intellectus a 12 texerunt se BC 14 prophetetur AB profiteretur £ 15 pi*ritura A 18 ita] sic F OTONKAPHONA Y- TO YAcoCEI /?, corruple cet. potes BC 19 ad beatum om. DF referie C M(AA F)ACAPIOC KAPHONAcoCEI frcorruple cet. 20pr.qui] quid BC sic^au alt. qui] quia BCEv, om. DF resurrectione]o^d. scilicet av 22OTON KAPHON A YTO Y IIIEP£YAON frconupte cet. tneqav £vlov scripsi £vtiv a £vXov v 23 testificatio] add. est Fa 25 aquila ACm2i8(av) diri gentur] add. quod BC
psalmi 1, 42—45 37
ait, quod et ad quemcumque hominem referendum uidetur quern dirigit dominus f auore caelesti ; a domino enim diriguntur gressus uiri et orationem suam in conspectu dei Dauid pro- pheta dirigi postulauit. sed et ipse dominus direxit opera sua, ut 5 nullo erroris curuarentur anfractu.
44. Sequitur : non sic impii, non sic, sed tam- quam puluis quern pr oicit uentus a facie terrae, hoc est: non sic ut beatus uir, qui ideo beatus, quia non abiit in consilio impiorum, quia in peccato non stetit, in concilio pesti-
tio lentium non sedit uolentium uel credentes pie uel uiuentes peruer- tere, qui uoluntatem habuit in lege et meditabitur in ea aut, sicut Aquilas posuit, resonabit in lege, ut praecepta legis resonet uita eius, mores resultent, sicut illorum quorum in omnem terrain exiuit sonus. forte hie sonus doctrinae hominum exeat, illic autem, 2
15 ubi facie ad faciem dabitur uidere, plenior quaedam uerbi fieri uideatur expressio. non ergo, sicut beatus iste qui haec fecerit, qui erit tamquam lignum plantatum, cuius gesta omnia prosperabuntur, ita erit et impius. ideo repetiuit uel qui scripsit uel qui postea 3 addidit — ut quidam putant — , quo confirmatior fieret repetita
20 sententia dicendo :non sic impii, non sic, qui erunt tam quam puluis. sunt enim terreni et, sicut puluis proicitur a facie uenti, ita et isti proicientur et dissipabuntur a spiritu sancto, qui terrae fertili atque fecundae animae salutaris sicut uentus auster aspirare consueuit.
25 45. Huic uento dicitur in Canticis: ueni, auster, ut de mentia aeris mollioris cordis nostri arua laxentur, quae brumali gelu stricta recipiendis gremium seminibus denegabant. bonum est nobis ut hie uentus aspiret, qui naues Tharsis, ferentes uero
2 Prou. 20, 18 (24) 3 cf. Ps. 140, 2 6 Ps. 1, 4 8 cf. Ps. 1, 1-2 12 Aquilas Ps. 1, 2 13 cf. Ps. 18, 5 15 cf. I Cor. 13, 12 20 Ps. 1, 4 25 Cant. 4, 16 28 cf. Ill Reg. 10, 22
1 ait om. ft quod et om. BC et om. ft 3 conspectum fta 8 habiit AmlCml 9 concilio] consilio BCmlav 11 et] aut F 12 aquila ACft(av) resonauit « (Aquilas habuisse uidetur: ^eAtaei) 14 omnium extat ft 19 re- petit/?, om. A repetita (repetit ita BCml) post sententia tr. BC 20 ita dicendo fta 22 ab ft 28 uentus om. DF tarsis B
38 Explanatio
Salomon! quae ad templum eius necessaria uidentur, tutos deducat in portus. sed tune iste uentus aspirat, si boreas ille grauis uentus 2 flare desierit. ideo uel ecclesia uel anima pia dicit : e x u r g e, bore a, et ueni, auster, hoc est: tu, borea, recede et ueni, auster, adspira hortum meum, ut flores non discutias, sed reserues. o anima igitur plena pietatis hortum habet uel ipsa hortus est, qui fructus ferat, anima quae impietati patet puluerem habet, qui est infecundus ad fructum. fructiferam illam quidem fecit dominus, sed ipsa sibi collegit impietatis puluerem.
46. Quid te iactas, o plene impietatis? an quia honoribus es 10 potens et abundas diuitiis? non aduertis, quia puluis es et tu dispergeris et dissipaberis ? u i d i, inquit, impium super- exaltatum et eleuatum super cedros Libani et transiui, et ecce non erat. quid gloriaris, quia multa te seruitia ambiunt, multi amici tegunt latera tua, plurimi te equi 15 secuntur, quorum nobis enarres prosapiam et tamquam maiorum
2 suorum genus? praefers diuitias, quia conuiuiis pascis sodales. utinam egenos pasceres, utinam non iocorum ministros, sed uotorum adiutores! iactas, quia prodeunti ilico ceditur et homines te tam quam ferum declinant aut bestiam. 'non haec esse aliquid?' non 20 audis, quia ea omnia tamquam umbra praetereant? quid iuuant consulares praetextae aut nitentes auro triumphales palmat&e?
3 nudus exibis, nemo illic consulem recognoscet. quid prosunt innu- merae possessiones ? publicae sunt, non tuae ; hodie tu tenes, eras alius. cum tu exieris, alius intrat; uix mouisti pedem, alius gressum ** intulit. quanti ante te illic fuerunt, quanti post te dominabuntur !
3 *Cant. 4, 16 12 *Ps. 36, 35—36 21 cf. Sap. 5, 9 24 hodie— p. 3J, 1 priuaium} cf. Basil, horn, in ps. 1, cap. 5 init.
4 pr. boreas ft, alt. EC ft 5 asspira A ortum (et sic deinceps) ccDFa 6 plena] add. floribus BCav 1 impietate Cml 8 quidem illam fiav deus C 9 impietates Cml 10 plena ft impietatis plene EC 11 habundas a a (ha— DF) bundans ft 12 inquid Cml 13 super] sicut ft/u, 15 te om. EC ft eque Cm2 16 sequntur F ennarres ACml enarras ftv prosapiem E pro sapientia ( — am F) DF 17 suorum scripsi tuorum codd. av praeferas a 18 iocorum] iniquorum ft et mg. a 19 prodeunt a illico Eav te om. ft 20 feram (bis Dml) ftav pr. non] num v aliquid] add. putes ft putas av 22 aut] an a palmae ft 23 exhibis C recognoscit a 24 publicae ? suntne Aa 26 pr. te om. ABCml
p sal mi 1, 45—47 39
et hoc putas esse priuatum? quern umquam a morte diuitiae redemerunt, immo quern non ad mortem diuitiae coegerunt ? quern 4 ab inferis suae reuocarunt opes, quern potentia excusauit a poena? puluis est impietas, sicut puluis est impiorum potentia; caliginem 5 infert, dare salutem non pot,est. simul ut uehemens flare coeperit spiritus, spargit earn atque dissoluit, aerem turbat, solum nudat; ut puluis proicitur, deficit ut fumus, liquescit ut cera.
47. Hinc plerique non mediocrem mouerunt quaestionem, utrum perituram naturam uideatur asserere scriptura diuina, maxime
10 quia alibi dicit: comminuam eos utpuluerem ante faciem uenti et ut lutum platearum delebo eos, et alibi: ecce confundentur et reuerebuntur omnes aduersarii; erunt enim tamquam non s i n t. primum ergo interrogo, utrum impietatem secundum natu- 2
15 ram putent esse an praeter naturam. si secundum naturam asserant, errare eorum opinionem certum est. denique dicant, utrum naturae peccatum conueniat an non. sed certum est peccare deuiare esse ab eo quod est secundum naturam. quid igitur tarn ineptum quam ut dicant minus uideri impium esse quam peccatorem, cum omni-
20 um acerbissimum sit quicquid in dei fieri uidetur iniuriam? quodsi 3 impie agere non est praeter naturam, uiuere ergo impie secundum naturam nee peccati loco habendum est nee dignum reprehensione aestimandum; nemo enim reprehenditur qui operatur secundum naturam. unde concluditur, quia impietas praeter naturam est. quo-
25 modo igitur cum perditione consuetudinis ovvajio^ovfjievaq yvoeic;,
1 cf. Ps. 67, 3 cf. Ps. 21, 15 8 cap. 47] cf. Ps. 1, 5 10 *Ps. 17, 43 12 *Esai. 41, 11
2 redimerunt Bml 3 infernis BCft ad poenam B 5 ut om. ft ueemens Ami 1 proicitur] add. ut puluis ft 10 dixit BCftb 11 et om. p 15 si om. ft asserunt DF, add. quod ea que naturaliter subsistant interire funditus nequeant ft 16 eorum] quorum ft 19 peccare ' fta 20 quidquid Dv 21 non del. C uidere Cml impie ow?. EC 22 naturam] add. est ftav est om. BCmlftv 23 existimandum av 25 consuetudinis = uitae; cf. Index ovvanoXov^vaq scripsi ematioasmet AC (E BC) AA (M BCE) AI1O (TIO BCD) AXMEN (T BC) ET (om. BC) BCft dnottrjooftevas av (pvaeis av irsit A 0 YCIT BC 0 YIT ft (f ysis F s. I.)
40 Explanatio
hoc est perituras naturas inducit scriptura, cum impietas non utique ' 4 naturalis sit, sed praeter naturam? quod enim non habes, non amittis nee potest ea substantia perire quae non fuit. nam et puluis commotus aut in aquae substantiam transfertur aut in aerem aut in ignem, hoc est : in aliam uidetur saepe transire naturam. non 5 ergo in nihilum deficit, sed in aliud transit.
48. Quid obstat igitur, quin et ille, qui uerbi uirtute et ratione comminuitur ut puluis, non in nihilum dissipetur, sed commutetur in melius, ut ex terreno fiat spiritalis homo et ut lutum platearum sic deleatur, ut. tollatur quicquid asperum ac sordidum uidetur, 10 remaneat quicquid planum ac mundum est ? et quod ait de aduer- sariis Hierusalem rsunt sicut qui non sun t, utique potuit 2 dicere : 'non erunt'. sed cum dixerit : confundentur et reuerebuntur, utique intellegis, quia erunt per substantiam et profectum conuersionis, sed non erunt quasi aduersarii, quodfue- 15 runt, itaque per improbitatis defectum non erunt,erunt fide ac deuo- tione mutati. denique et alibi ex peccatoris persona dicitur: et iramdei sustinebo, quia peccaui, donee iusti- ficet iudicium meum; conuertere enim deus cupiens pec- catorem punit eum et urit, ut purget. unde ait: e t educet me 20 sin 1 u c e m. nam et ceram urit ignis, liquescit ut purgetur, et nos per ignem probamur, et fumus consumpto omni materiali expur- gatur [et] neque naturam transit, itaque et anima purgata ab omni labe in id quod est deficit, non in id quod non est, ut ait Balaam: moriatur anima mea in anima iustorum, ut mo- 25 reretur lapsus eius et quidam improbitatis usus, transiret autem
12 *Esai. 41, 12 13 *Esai. 41, 11 17 . 20 *Mich. 7, 9 22 cf. Hier. 9, 7 25 *Num. 23, 10
2 habes — amittis scripsi habet — amittit codd. av 4 arena B 6 de- fecit F 9 ex] in ex Fml alt. ut om. BCmlp 10 deletur Bp quid- quid Dml 11 planum] purum pa ac] aut DF 12 hyerusalem B iheru- salem C ierusalem p (v) pr. sunt] erunt a alt. sunt s. I. A utique] add. non F 15 aduersarii quasi ft 17 mutati] add. id v 19 deus om. BC 21 ignis] add. et pav 22 expurgat AC ' 23 pr.et del a natura BCpv, add. est p 24 ut] unde BCv ut ait Balaam om. p 25 utinam moreretur p in anima iusto rum om. ft in (ev) Aa ut BCv moreretur om. pa 26 autem om. pa
psalmi 1, 47—49 41
in consuetudinem uitamque iustorum; omma enim deus salua uult esse. unde et Salomon dixit :deus mortem non fecit nee laetatur in perditione uiuorum. fecit animam ut 4 sit, creauit hominem in incorruptionem quern ad imaginem sui 9 fecit; sed homines a naturae munere deuiantes obnoxios fecere se morti, ut quasi terreni corrumpantur. sed deus per tribulationes ad paenitentiam cogit, ut per paenitentiam uratur et consumatur illud accidens malum inprobitatis et pereat et locus ille animae, qui erat accidentis impietatis possessio, pateat ad receptionem
10 uirtutis et gratiae. certum est autem animae naturam esse pretio-
sam, quae ad similitudinem dei facta receptionem omnis uirtutis
admittit, utpote quae cognitionis supernae non sit fraudata consortio.
49. Nunc illud superesse arbitramur quod in multorum ore
uersatur, qua ratione deus, cuius sine uoluntate nee passer uilissi-
15 mus cadit et apud quern capilli capitis numerati sunt, dixerit per Esaiam: si onMies gentes ut stillicidium de urceo et sicut momentum staterae aestimatae sunt et ut sputum aestimabuntur. ita ergo peri- bunt omnes gentes sicut stillicidium de urceo et ut sputum perit
20 et ad nullos usus proficit? sed tu, qui nosti quia gentes non eo 2 usque pro nihilo habuit deus noster, ut et Abrahae dixerit : b e- nedicentur in te omnes gentes et per Dauid locutus sit ad f ilium dicens : d a b o tibi gentes hereditatem t u a m et infra: omnes gentes seruient ei, qui legisti
25 quia optulit f ilium suum pro omni gente, ut saluos faceret pecca- tores, debes hoc loco uim diuinae sententiae considerare. contem- 3 platione etenim creaturarum caelestium quae multae sunt, sicut
2 Sap. 1, 13 4 cf. Gen. 1, 27 14 cf. Matth. 10, 29—30 16 *Esai. 40.15 21*Gen. 12, 3 23 Ps. 2, 8 24 Ps. 71, 11 25 cf. Rom. 8, 32
2 et om. DF dixit] ait ftav 3 in] de ft uiuorum] mortuorum BC 4 incomiptione Cm2 6 terieni] tepleni B tre pleni (s. scr. m? uel terreni) C morte pleni .9 et my. a 11 uirtutis] add. non Bm2 12 amittit BC 13 nee ft 14 sine] sint BmlCml 16 ysayam C ysaiam DF isaiam E (v) si (el) B (tcsle b) Cml sic cet. av 17 extimatae « 19 gentes sic — om. DF sic — om. Ea periit B 21 habraae A habiahe B 22 per] super ft loqiuitus a 23 sit] est BC 24 qni legisti om. v 2o optulit] add. deus ftar
42 Explanatio
caeli, quod multipliciter maius quam terra est, ut a plerisque punc- tum comparatione caeli terra sit aestimata, angelorum, archange- lorum, principatuum et potestatum, thronorum, dominationum, milium et decem milium et innumerabilium milium, contemplatione ergo horum gentes ut stillicidium de urceo aestimatae sunt, cuius 5
4 est omnis plenitudo. ex ilia igitur plenitudine caelesti tamquam gutta cadens aestimatae sunt gentes. quomodo enim poterant maximae uideri, cum ipsa terra, in qua sunt gentes, minima mundi portio sit et omnium, quae operatus est deus, tamquam staterae exigua inclinatio gentes sint? simul cognosce per hanc stateram 10 omnia deum cum iustitia condidisse et in ipsis gentibus inesse quid- dam naturaliter, in quo iustitiae uideretur uel exiguum esse momen tum, et sputum ipsum tamquam ex uniuersitate totius corporis interiorem existere portionem.
50. Magis ergo hie misericordia praedicatur, quoniam, qui uenit i& quaerere quod perierat, nee stillicidium illud quasi uile contempsit et alleuauit momentum staterae et sputo illi substantiam boni cor poris donare dignatus est, id est: gentes omnes in unum corpus ecclesiae congregare. inter gentes autem et Israel annumerari potest nequaquam expers diuinae eius iustitiae, quia ipse Moyses dixit 20 de Israel: ecce populus sapiens et disciplinae
2 tenax gens magna. etut scias, quia supra meritum nostrum dei bonitas redundauit, apostolus hunc propheticum locum inter- pretatus ait:conclusit deus omnia in increduli- tate, ut omnium miser eatur, et subiunxit : o a 1 1 i- 21 tudo diuitiarum sapientiae et scientiae dei! quam inscrut-abilia sunt iudicia eius et i n - uestigabiles uiae eius! quis enim cognouit
15 cf. Matth. 18, 11 21 *Deut, 4, 6 24 *Rom. 11, 32—35
1 celum Cp (v) quod] qui BCml 2 existimata a 3 et om. BCpav potestatum om. b 6 plenitudine om. p 1 gentes sunt B 14 exsistere BEF 15 praedicatur om. DF lf> ne B 17 pr. et] sed pa sputo] spuit (s. I. m2 aliter sputo A) ABml spuit cum Bm2C 18 donans @av id est in ras. C, om.cet.av omnes gentes pav 19 congregare a congregaricodd. u nequaquam anumerari (sic) potest C 20 eius om. p 24 omnia deus DF 25 subiuncxit^. 26 diuitiarum om. F
psalmi 1, 49—51 43
.ensum domini? aut quis consiliarius eius fuit? aut quis prior dedit illi, et retribuetur ei? hunc autem locum praemittens propheta ait: si o m n e s gentes ut stillicidium de urceo aestimatae 5 "s u n t et reliqua, ut agnoscas intellectum istum cum interpretatione apostolica conuenire.
51. Sed quid euidentius eo, quod perituras naturas non uidea- tur inducere, cum ipse subiecerit sanctus propheta: quoniam non r esurgunt impii in iudicio? non enim dixit :
16 'non resurgunt', sed ait: 'resurgunt quidem, sed non in iudicio'. qui autem resurgit, est utique et manet; sed quia non credidit in Christum, iam iudicatus est et ideo non uenit in iudicium, quern peracti iam manet poena iudicii. et de resurrectione quidem plurima scripturarum sunt testimonia, quae non praetermisimus
15 in libris Consolationis et Resurrectionis. de eo autem, quod ait: non resurgunt impii in iudicio, secundum euangelium absoluta sententia est, quia non omnes iudicabuntur. apostolus autem ait: omnes enim oportet nos stare ante tribunal Christ i, ut recipiat unusquisque
20 propria corporis prout gessit, sine bonum siue m a 1 u m. haec putant plerique esse contraria nee aduertunt, quia saluator de perfidis dixit atque impiis, qui non crediderunt in dominum lesum. sic enim ait : q u i credit in me non i u d i- catur; qui autem non credit iam iudicatus
25 est, quia non credidit in nomine unigeniti filii dei. hoc autem est iudicium, quia uenit lux in hunc mundum et dilexerunt mag is homines tenebras quam lucem; erant enim mala ipsorum opera, liquet igitur de quibus dictum sit,
3 *Esai. 40, 15 8 . 16 *Ps. 1,5 11 cf. Toll. 3, 18 14 cf . Ambros. De excessti fratiis 18 *I I Cor. 5, 10 23 *Ioh. 3, 18— 19
2 prior s. I. A 3 praetermittens F sic ACnr2ftav 5 cognosces t> Tnideatu 9 resurgent C 10 alt. resurgent v 14 pluiima] add. diuinarum fiav 16 in iudicio impii p 21 haec] Et AHmlpa 22 in om. F 23 iudi- cabitur v 25 credit ACmlpav
44 Explanatio
hoc est: de his qui non crediderunt in dominum lesum. apostolus quoque, etsi dixit 'omnes', de his utique dixit qui crediderunt, sed
4 actuum suorum rationem in die iudicii reddituri sunt. denique ipse alibi ait, quia testimonium conscientiae nostrae ad diem iudicii reuelabitur, cum inuicem cogitationes nostrae aut accusabunt se, 5 ut scriptum est, aut defendent et patebunt cordis occulta. quid autem hoc euidentius, quod ait alibi :omnes quidem resur- gemus, sed non omnes immutabimur? immuta- buntur enim iusti in incorruptionem manente corporis ueritate.
5 Danihel quoque dicit :iudicium sedit et libri apertiio sunt. ostendit ergo iudicium futurum, maxime cum alibi idem dicat:multi qui sedent in tumulo terrae exur- gent, isti in uitam aeternam et isti in obpro- brium et confusionem aeternam; et in te lie- gen tes splendebunt sicut splendor caeli etis de iustis multi sicut stellae lucebunt.
52. Quod istud est iudicium sedentium iudicum et qui libri aperti nisi conscientiae nostrae uelut libri peccatorum nostrorum seriem continentes ? quamquam hoc ipsum uile sit aestimare quasi humani simile iudicii. aliud est Christi iudicium, ubi conscientia 20 ipsa se prodit, quae latere non potest occultorum arbitrum, ubi cogitationes lucent apud eum qui adhuc cogitantibus dicebat: 2 quid cogitatis mala in cordibus uestris? cum ludaeis diceret, dicebat omnibus, ne quis putaret quod occulta possent esse quae faceret, ne quis putaret quod parietibus clausus 25 testem occulti erroris effugeret. ideoque et euangelista testatur dicens :Iesus autem sciebat cogitationes eorum. quomodo ergo aitilibri aperti sunt? non utique atramento script i, sed uestigiis delict or um et flagitiorum inquinamento. aperi-
2 cf. Rom. 14, 12 3 cf. Rom. 2, 15—16 7 I Cor. 15, 51 10 . 28 Dan. 7, 10 12 *Dan. 12, 2—3 23 Matth. 9, 4 25 cf. Eccli. 23, 18 (26) 27 Luc. 6, 8
1 . 2 iis Eav 2 de omnes (con. in omnibus) B 3 in om. B 4 ad diem] in die fiav 10 daniel £ (av) 13 pr. isti] iusti A alt. isti] illi Bm2C 16 iustis] istis a 18 nisi — nostrae] sunt £ conscientiae nostrae om. BCml libii om. BCmlp 20 est om. BCmlp 24 quis] qui BCml 25 faceret] eum fallerent (11 ex c Bm2) BCv paries ibi BC clausis v
psalmi 1, 51—53 45
etur liber conscientiae tuae, aperietur liber cordis tui, culpa nostra recitabitur. est ibi liber ubi est tabula, immo sunt libn inscripti 3 ubi sunt inscriptae tabulae, quas inscribit spiritu sancto apostolica doctrina, sicut legimus dicente Paulo :epistula nostra uos
5estis, inscripta non atramento, sed spiritu dei uiui, non in tabulis lapideis, sed in tabulis cordis carnalibus. sunt ergo tabulae cordis inscriptae spiritu sancto, istae recitabuntur; si bene egeris, manebit scriptura. uide ne tollas spiritus sancti gratiam, uide ne deleas et scribas 4
10 atramento flagitia tua, ne ueniat dies iudicii et dicat iudex: 'reci- tentur libri, recitentur tabulae gestorum eius' et dicat tibi: 'ego scripsi tabulas tuas; cur delesti apices meos? et ego scripsi dona mea; quomodo delesti munera mea et scripsisti obprobria tua? non legisti quia scribo ? non tibi dixi per os prophetae mei : 1 i n g u a
15 mea calamus scribae uelociter scribentis? iudicium autem uerbi est'.
53. Multi ergo dormientium in tumulo terrae surgent, q u i bene egerunt in resurrectionem uitae, qui mala egerunt in resurrectionem iudicii. quod
20 Danihel ait: in uitam aeternam, hoc saluator in re surrectionem uitae dixit; item quod ait Danihel: in obprobrium et confusionem, saluator dixit : in r e- surrectionem iudicii. unde non expedit nobis ad iudi- 2 cium uenire et non expedit non uenire, ne aut praedamnati uidea-
25 mur aut in hac labe uitiorum subeamus tanti pondus iudicii. pro- pheta rogat, ne intret dominus in iudicium cum seruo suo ; quanto magis nos iudicium domini timere debemus ! pone, quia misericors dominus ignoscet; quanta prodentur, quae latere credebam! qui
4 II Cor. 3, 2—3 14 Ps. 44, 2 16 cf. Rom. 2, 2 17 *Ioh. 5, 29 25 cf. Ps. 142, 2
2 ibi] tibi DF 4 epistola codd. av 5 inscripta estis B 8 scriptura] tabula pa, in mg. scriptura a 10 uenias in die (s. scr. m2 ueniat dies C) BCp
12 q (del) cur A quur B et om. pav 14 *os B 19 male pav 20 . 21
daniel p (av) 20 uita aeterna AB alt. in om. BC 21 daniehl C 23 unde
om. DFa 24 pr. aut del. C, alt. om. u 25 uitiorum] add. et Cm2 27 ti mere domini p 28 prodent BC
46 Explanatio
pudor, quae confusio erit, cum, qui alios profitebar docere, ipse in eo deprehendar in quo alios arguebam!
54. Et ideo quoniam et saluator duo genera resurrectionis posuit et lohannes in Apocalypsi dicens : b e a t u s qui habet p a r- tem in prima resurrectione — isti enim sine iudicio 5 ueniunt ad gratiam, qui autem non ueniunt ad primam resurrectio- nem, sed ad secundam reseruantur, isti urentur, donee impleant tempora inter primam et secundam resurrectionem, aut, si non im- pleuerint, diutius in supplicio permanebunt — , ideo ergo rogemus,
2 ut in prima resurrectione partem habere mereamur. sunt qui re- 10 surrexerunt in passione Christi et isti plane beati, qui acceperunt Christi gratiam et audierunt uocem eius, de qua scriptum est: uenit hora qua n do audient mortui uocem filii dei et qui audierint uiuent, et:ingressi sunt in sanctam ciuitatem. puto quod magis illam significet 15 supernam quam istam Hierusalem quam reliquit, quam incusauit, quod in istam pedibus, in illam autem supernam meritis intrauerunt.
55. jSed et illud caueamus, ut hie posit i surgamus de tumulo terrae. sunt qui uiuentes sepulchre sunt circumdati et repleti mortuis, quorum guttur sepulchrum est non loquentium uerba uitae, 20 sed mortis, si hie resurrexerimus a mortuis, et ibi resurgemus; si hie non fuerimus ossa arida, sed acceperimus rorem uerbi, umorem spiritus sancti, et illic uiuemus; si hie nos excitauerit lesus uoce sua magna, ut excitauit et Lazarum, et per discipulos suos soluerit
a uinculis mortis et induxerit in Bethaniam, ubi erat Lazarus, hoc 25 est in domum oboeditionis et adhibuerit conuiuio suo, et illic cum
4 Apoc. 20, 6 13 loh. 5, 25 14 *Matth. 27, 53 .20 cf. Ps. 5, 10 22 cf. Ezech. 37, 4 25 cf. loh. 12, 1—2
1 erit] add. mihi BCv cum] add. his BC is fiav 4 ioannes B (av) apocalipsin ABml dicit Bm2 dixit Cv 11 qui] quia DFab 16 hyertm B iherfm C Jerusalem (per cwip.) cct. (v) 17 intrauerint Eav 19 sepulcro DEv sepulchraBC 20 guttur] igitur/J sepulcrum^v 21 ibi] illic fiv 22arridafi humorem A&v ut rorem BCml et rorem Cm2 24 magna om. DF pr. et om. fiav 26 adibuerit ABCml, add. hie BCftav illic] hie A cum —
^ ag. 47, 1 nobis] cum eodem recumbemus et illic cum eo semper epulabimur et il ic nobis av
psalmi 1, 53 — 5< 47
€0 semper epulabimur et illic cum eodem recumbemus et illic nobis redolebit unguentum, quod solus proditor dolebat effusum.
56. Ergo impii non resurgunt in iudicio, hoc est : in portionem eorum qui iudicium subituri sunt, nee p e c c a-
s tor es sur g unt in consilio iustorum. uides quia surgunt impii et non surgunt in iudicio, quia et peccatores, etsi non surgunt in consilio iustorum, resurgunt tamen in iudicio. unde uidentur, qui bene crediderunt et fidem suam etiam operibus exsecuti sunt, ipsi non iudicari, sed surgere in consilio iustorum;
10 peccatores autem, qui non possunt inter iustos surgere, surgent in iudicio. habes duos ordines; tertius superest impiorum, qui quo- 2 niam non crediderunt iam iudicati sunt et ideo non surgunt in iudicio, sed ad poenam; dilexerunt enim magis tene- bras quam lucemet ideo iudicium eorum poena est et forte
15 poena tenebrarum. et poterat quidem intellegi, quod hi, qui mala opera habent credentes tamen in Christum, uolentes quidem recte uiuere, sed uicti inlecebris peccatorum, dilexerunt plus tenebras quam lucem, id est: utrumque dilexerunt, sed magis tenebras. sed quia de illis praemisit qui non crediderunt, sic accipiendum 3
20 puto, quod dilexerunt tenebras et non lucem; lux enim Christus. qui ergo non crediderunt luci, absurdum est ut lucem uel dilexisse credantur quam nescierunt ; nescierunt enim n e q u e i n- tellexerunt, in tenebris ambulant, sicut scriptum est.
57. Sequitur : quo niam nouit dominus uiam 25 iustorum, et iter impiorum peribit. aduerte sensum :
non resurgunt impii in iudicio, quoniam nouit dominus uiam iustorum. uias eorum utique nouit, quo-
2 cf. loh. 12, 3—5 3 . 4 *Ps. 1,5 11 cf. loh. 3, 18 13 loh. 3, 19 20 cf. loh. 1, 9 22 Ps. 81, 5 24 Ps. 1, »3 26 *Ps. 1, 5—6
2 dolebit Bml 5 resnrgunt fiav concilio Bv quia om. A
C iudicio] add. iustorum fiv quia — 7 iustorum om. ft alt.etom.au 7 sur gunt] resurgunt fiav concilio av, Hem lin. 9 resurgunt] add. non ft in om. B 9 executi Am2CDa sed] si F 12 resurgunt in iudicium a 15 ii Eav 17.18dilexerintD(nowF) 20 Chiistus est v 22 enim om. p 23 sicut scriptum est post quam nescierunt lin. 22 lr. C 27 utique] add.
uias BC, del C
48 £ x i) 1 a n a t i o
rum dirigit gTessus; sunt enim gressus hominum qui a domino diriguntur. diriguntur a domino et uiae uiri. has nouit dominus uias quae sunt rectae, quae ad illam uitam tendunt dicentis: 2 e g o sum uia et ueritas et uita. haec bona est uia, tortuosa autem est uia saeculi; non dignatur illam uiam nosse. 5 illos enim cognoscit qui sunt ipsius, qui operantur opera ems; qui autem operantur iniquitatem, his dicit dominus : discedite a meomnesoperariiiniquitatis; non noui uos. non per ignorantiam, sed per id, quod indigni sint scientia dei,nesciuntur.
58. Pulchre autem ait: et iter impiorum peribit. 10 separauit Latinus, ut 'iter' diceret, et tamquam discreuit iter a uia; Graecus autem in utroque 'uiam' dixit. non otiose tamen Latinus, quia et dominus ego sum uia dixit, nori dixit 'ego sum iter'. perire autem iter impiorum dixit, non impios; seruat eorum sub- stantiam, qui si conuertantur solum iter impietatis amittent, quod i* nee ab initio fuit nee erit. quod accidens igitur est perit, quod substantiuum, manet. pereunt autem ita impii, quomodo dicitur: anima quae pec eat ipsa morietur, ut peccati aculeo, non omni substantiae suae dissolutions moriantur.
EXPLANATIO PSALM1 XXXV.
1. Dicturus prophet a in psalmo sequent i, quae esset forma 20 iusti, ante formam expressit iniusti. neque enim possumus cogno- scere, quae sit forma iustitiae, nisi cognoscamus, quae sit iniquitatis
1— 2cf. Ps. 36, 23. 5, 9 4.13 loh. 14, 6 6 cf. II Tim. 2, 19 7 Luc. 13, 27. *Matth. 7, 23. cf. Ps. 6,9 10 Ps. 1,6 18 *E?.ech. 18,4 cf. I Cor. 15, 56
3 uitam] uiam Fa 4 pr. et om. av 6 enim om. pa agnoscit Bfiav 9 sunt EC domini BCp nescientur Cml 14 seruat] add. enim Bm2 \6iuentBCfta peridB 17 substantiuum] add. est EC ita om. Ev 18 uin- culo ft 19 moriantur] add. Explicit expositio psalmi primi. Incipit XXXV A
*HW
Explicit expositio psalmi primi. In isto libro continentur psalmi sci ambrosii id est psalmus primus ps (psal Bjpasrim) XXXV ps XXXVI ps XXXVII ps XXXVIII ps XXXV1I11 ps XL ps XLI (XLII B) ps XL1I ps XLVII ps XLVIII. Incipit de psalmo trigesimo (tricesimo C) quinto (V C) BC (haec del Cm2 el
^ o _ mo to
add. Incipit de titulo ps XXXV) Exp* de psalmo I. Incip de psalmo XXXV ft praesct tin/ml: In psalmi (psalmum v) XXXV enanationem (enarratio v) Praefatio av
psalmi 1, 57—35, 1 49
effigies ;• sunt enim sibi aduersae atque contrariae. namque in altera simplex habitudo naturae, in altera fallax uersutia nequitiae; alia uirtutum imagines praefert, alia uitiorum commenta praetendit. conuenire autem ordinem hunc et ipsa ratio docet et, si de con- 2 5 trariis sumenda sunt testimonia, ipsi doctores philosophiae con- fessi sunt, dum secuntur. quis autem dubitet ionge anteriorem Dauid Platonis fuisse temporibus, quern non solum magister eius, sed nee aui quidem auorum eius uidere potuerunt, cum ilie in principio regni fuerit ludaeorum, quod per innumera annorum cur io ricula propagatum est, iste post tempora captiuitatis, quibus regnum gentis eius iam fuerat dissolutum? ergo ipse, qui tenet in omnes 3 saecularis sapientiae principatum, cum diceret non posse formam iustitiae comprehendi, nisi ante discutiendam iniustitiae seriem putauissent, exemplum attulit, quod hi, qui uelint aurum quaerere, 15 prius se luto obliniant. aurum itaque iustitia, iniquitas lutum est. quod a nostris quoque dictum esse non dubium est, cum scriptum sit: ut lutum platearum delebo e o s ; et uere lutum, quia eos inquinat qui sibi appropinquauerint. fugiarnus ergo 4 iniustitiam, ne luteis sordibus inquinemur atque in eius uoraginem 20 non pes noster exterior, sed, quod est grauius, mens nostra mergatur. et philosophia quidem aurum se quaerere dicit, sed lutum uersat, quae diuinitatem quaerit in statuis; sed uasa figuli uirga confringit. nos aurum quaerimus, quo corpora nostra mundemus, mortificatio- nem lesu Christi in corpore nostro circumferentes, ut et uita lesu 25 Christi in corpore nostro manifestetur. bonum aurum sanguis est Christi, diues ad pretium, profluus ad lauandum omne peccatum. ordinem diximus; titulum consideremus.
8 aui — auorum] cf. Uerg. Georg. 4, 209 17 Ps. 17, 43 22 cf. Ps. 2, 9 23 cf. II Cor. 4, 10
3 commercia aa 4 hunc ordinem BCftav 5 phylosophiae AC 6 se- quuntur CE 1 Dauidem v 8 attauorum fta 12 dum ft 13 iniustitiae] iustitiae ACml 14 hii E ii av 15 oblinant BCmlDmlEF auro— iustitie BmlCml 16 quod] add. utique ft quoque] prius ft quoque prius av
csse ex est C 18 appropinquauerunt F 20 est om. A 21 phylosophya A 22 in statuis] institui B confringet AmSftav 27 tytulum (passim
pery)F
LXIV. Ambros. pars 6. Petschenig. 4
50 Explanatio
2. In f i n e m, inquit, s eruo do mini p s aim us D auid. in toto psalterii corpore solus hie titulus est, quo psalm um 'seruo domini' se scripsisse testetur. quis iste est seruus domini? uideamus, quid psalmi series significet, cui dictus hie psalmus sit. audiamus ad quern loquatur : domine, inquit, in caelo mis e- 5 ricordia tua et ueritas tua usque ad nubes: iustitia tua si cut mont es dei, indicia tua si cut
2 ab y s sus mult a. cui hoc nisi filio dei dicitur ? haec enim non humanae, sed diuinae sunt potestatis. sed quid sibi uult, quod 'seruo domini' dici psalmum hunc titulus declarauit, cum orationem 10 Moysi h o m i n i s dei maluerit quam 'serui domini' in posteriore titulo nuncupare ? quod ergo consilium prophetae fuerit non intel- lego uel potius ipsius domini saluatoris, qui locutus est in propheta.
3 uere iudicia eius sicut abyssus multa, ut seruo honorificentiam reseruaret, sibi condicionem seruitutis adscriberet. uideor milii 15 intellegere, uideor hausisse aliquid de gratia spiritali. aduersus iniustitiam, ut diximus, psalmus hie scriptus est et ideo plus graua- tur iniustitia perfidorum, qui Christum lesum dominum recipere
4 noluerunt, cum ille propter illos susceperit seruitutem. quid enim tarn iniquum quam ingratos tantis fuisse belief iciis, ut, quibus ille 20 salutem daret, hi sanguinem eius effunderent? denique alibi, cum de sua passione loqueretur, ad acerbandam »Iudaicae impietatis inuidiam sic ait: ne auertas faciem tuam a puero tuo; quoniam tribulor, uelociter exaudi me. pauperetdolensegosum. 25
3. Ueni, Paule, interpretare nobis, qua ratione dominus caeli atque terrarum se pauperem dixerit, quae sit ista paupertas. tu
1 *Ps. 35, 1 5 *Ps. 35, 6—7 11 Ps. 89, 1 23 Ps. 68, 18. 3C
1 inquid BC 2 quod av 3 descripsisse Dml testatur 0 4 hie dictus Fml 5 inquid C 1 alt. sicut om. Bmlfiav 8 abissus D 9 sunt sed diuinae p quod] add. no BCml, del. Ctn2 10 dici] dei BCml, del. Cm2. om. A hunc]nuncjP 11 moisi A 13 salutaris p fort, rede 14 abissus A honoiificentium B 15 conditionem codd. av assciiberet A ascriberet Bftv 16 ausisse ABCml 19 ipsos pav 20 fuisse tantis pav fuisse] suis ee (ee in ras.) B 21 hii C 22 acerbandam scripsi aceruandam codd. av 21 dixerit] add. et u
psalmi 35, 2—3 51
certe ilium diuitem dixisti; quomodo idem diues et pauper est? audiamus testimonium Pauli: s c i t i s, inquit, gratiam do- mini nostri lesu Christ i, quia propter uos pauper factus est, cum diues esset, ut uos eius 5 i n o p i a ditaremini. ueni et tu, Esaias, interpretare nobis, 2 quomodo se dolentem dixerit Christus, qui dolores uulnerum sanare consueuit. medicus uenit, ut curaret aegrotos: quid ipse habuit quod doleret ? audiamus etiam Esaiae testimonium : p r o n o b i s, inquit, dolet, et nos aestimauimus eum
loesse in doloribus. expressit medici affectum, qui, etiamsi 3 ipse nullum uulnus habuit quod doleret, tamen conpassus est uulneratis. hoc igitur in psalmo dominus exprobrat ludaeis: 'ego propter uos pauper, ego pro uobis dolens,et uos mihi manus impias intulistis dicentes : tollamus iustum, quia inutilis
15 est nobis. iniciamus lignum in panem eius'. bene panem dicit pro carne eius; ille alimentum detulit, isti pro beneficio retulere supplicium. non mirum ergo si esuriunt, qui sibi 4 uitae aeternae alimoniam denegarunt. pulchre etiam duo ista iun- xerunt : iniciamus lignum in panem eius; nescie-
20 bant quid loquerentur ludaei et mysterium loquebantur. paradisum nobis crux reddidit Christi; hoc est lignum, quod Adae dominus demonstrauit dicens de ligno uitae, quod esset in medio paradisi, edendum, de ligno autem scientiae boni et mali non edendum. errauit Adam, mandata non tenuit, interdictum gustauit; per 5
25 lignum coepimus esurire, quoad caro suum accepit alimentum. ideo dominus in Christo carnem iunxit et lignum, ut fames antiqua cessaret, uitae gratia redderetur. beatum lignum domini, quod omnium peccata crucifixit, beata caro domini, quae uictum omni bus ministrauit!
2 *II Cor. 8, 9 8 *Esai. 53, 4 14 *Sap. 2, 12 15 . 19 *Hier. 11, 19 22 cf. Gen. 2, 16—17
2 inquid Bml 5 ysay(-i-)as Cft Isaia v 1 aegros v 8 testimonium ysayae C 9 inquid 0 existimauimus a 11 quid a u 1 2 uulnerantis Fml 15 pane « 16 dixit fiav 20 misterium ABD 21 uobis B 22 paradise BC 24 interdicta F 25 quoad scrips* quia codd. av suum caio pav
4*
52 Explanatio
4. De paupertate igitur et dolore domini idonea, ut arbitror, sanctorum protulimus testimonia, quorum alter uidit et dixit, alter est electus ut diceret. ipsorum igitur qui probati sunt de seruitute domini testimonia iterum proferamus, immo sua, quae de se ipse locutus est in utroque. audiamus ergo quid dicat :sic dicit do- 5 minus qui finxit me seruum ex utero sibi ad congregandum lacob et Israel ad eum. aduer- timus ergo, quod propter congregationem populi formam susceperit
2 seruitutis. audi, ludaee: et de gratia contumeliam fers et hoc ad perfidiam deriuas, propter quod magis credere debuisti. ad te 10 uocandum uenit, et conuiciaris. 'ex utero seruum' dixit. audi, Arriane, ex quo utero; paululum supra recurre: ex utero, inquit, matris meae uocauit dominus nomen meum. quod nomen eius sit, audiamus, quo eum pater uocauit: ecce uirgo in utero accipiet et pariet filium eti5 uocabitur nomen eius Emmanuel, quod inter-
spretatur: nobis-cum deus. quod enim aliud nisi 'filius dei' nomen est Christi? accipe aliud. dixerat quidem et Gabriel ad Joseph de Maria: pariet filium, et uocabis nomen eius lesum. accipe dei uocem : et tu, Bethleemlu-20 daeae, non es minima inter principes luda; ex te enim exiet princeps, qui regat populum
4 meum. aduerte mysterium : ex: utero uirginis idem et seruus exiuit et dominus, seruus ad operandum, dominus ad imperandum, ut regnum deo in hominum mentibus radicaret; uterque unus, non 25 alter ex patre et alter ex uirgine, sed idem, qui ante saecula ex
5 *£sai. 49, 5 12 *Esai. 49, 1 14 *Matth. 1, 23 19 Matth. 1 , 21 20*Matth. 2,6
2 uidet B audit £ et vng. a dicit BC$ 4 proferemus v se om. $ ipso BCp 5 in utroque est BCjtv (non a) 6 ex utero seruum v 9 audis @av pr. et] qui C de] pro g, om. b feiis Bml serla ft refers av 11 et] add. tu Fml conuitiaris Ca seruum] add. se fiav 12 Ariane v inquid BmlC 15 accipiet] add. puerum F 16 hemmanuel A emmanuhel BC
18 quidara B gabrihel BC 19 de maria ad Joseph C et — 20 Tesum om. BCfta uocabit Av 20 ludaeae] iude ft 23'post meum del israel F mi- sttrium ccD 25 utrumque BCmlp utrinque av 26 et om. a
psalmi 35, 4 — 5 53
patre, ipse postea carnem suscepit ex uirgine. ideo ergo et seruus uocatur et dominus, propter nos seruus, sed unit ate diuinae sub- stantiae deus ex deo, princeps ex principe, aequalis ex aequali; neque enim degenerem genuit in quo se ipse conplacere memorauit. 5 5. Magnum, inquit, tibi est uocari puerum meum, ut statuas tribus Jacob, seruat ubique suae uocabula dignitatis: magnus deus et magnus puer, nee in carne magnitudinis suae nomen amittit cuius magnitudinisnullusest finis, meritoque securus, cuminformadeies'set, ut aposto-
10 lus dicit, non rapinam arbitratus est esse se ae- qualem deo, sed semet ipsum exinaniuit for- mam serui accipiens, in similitudinem homi- num factus; et specie inuentus ut homo humi- liauit semet ipsum factus oboediens usque ad
is mortem, mortem autem crucis. hie est ergo aequalis 2 quasi dei filius, hie serui formam in carne suscepit, hie mortem gustauit, cuius magnitude non habet finem, quia finis legis est Christus ad iustitiam omni credent i, ut in ipsum omnes credamus, hunc intimo adoremus affectu. bona serui-
20 tus quae omnes liberos fecit, bona seruitus quae nomen super omne nomen adquisiuit, bona humilitas quae fecit, ut in nomine eius omnes genu sinuent caelestium et terrestri- um et infernorum et'omnis lingua confiteatur, quoniam dominus lesus in gloria est dei pa-
25 t r i s. in hunc ergo finem dirigitur hie psalmus, ut et nos serui simus ad iustitiam, non superbi ad arrogantiam; seruitus enim stipendium
4 cf. Matth. 3, 17 5 *Esai. 49, 6 8.17 cf. Ps. 144, 3 9 *Phil. 2, 6—8 16 cf. Hebr. 2, 9 17 Rom. 10, 4 20 cf. Phil. 2, 9 21 *Phil. 2, 10—11 25 cf. Rom. 6, 18
2 sed] add. in DF 3 tert. ex om. p 5 inquid C 6 statuas, s. scr. m2 uel suscites E suscites DF et nig. a ibique Cml 1 uocabuluni BCml
13 specie] habitu pa 19 effectu BCml 20 quae omnes — seruitus
om. p facit B 22 sinuent scripsi signent A flectatur B (in ras. m2) C figant pav, add. et p et om. Aav 24 est om. B 25 igitur F 26 superbie BCml. ad arrogantiam] arrogantia « seruitutis — libeitas a
54 Explanatio
libertatis est, stipendium autem mortis arrogantia est. sed iam psalmi seriem adoriamur.
6. D ix it iniustu s, ut delinquat si~bi. quid dixerit non expressit, et ideo sic intellegendum arbitror, quia, quicquid dicit iniustus, peccatum est. omnis enim iniustitia peccatum, 5 quoniam, ubi organum uitiosum, quomodo potest cantus non esse uitiosus ? degeneris materiae decolor partus est. quicquid ergo loquitur iniustus, iniquitas est, quae in suum refertur auctorem sicut uiperae partus, qui primo suam scindit parentem, ut frequens
2 sermo est; sibi ergo delinquit. nihil hac sententia sublimius dictum 10 arbitror; in iflis, qui sibi sapientiam saeculi uindicarunt, nihil tale legi, nihil tale cognoui. nee mirum, quandoquidem illi humano ingenio locuti sunt, hoc infudit spiritus dei, spiritus ueritatis, quia iniustus sibi delinquat, sibi generet uulnera, se ipse confodiat. nam sicut spinae nascuntur in manu ebriosi, ut scrip tura 15 asserit, ita et in iniusti sermone nascuntur quae conpungant loquen-
3 tern, loquitur iniustus et interior eius conscientia uulneratur, quia in omni sermone quern loquitur non est fraudis immunis. cuius enim grauior est poena quam propria, cum pro omni sermone det poe- nas? serpens aliis infundit uenenum, iniustus sibi; in eum enim re- 20 funditur quicquid effuderit. iniustus igitur et aliis inutilis et sibi noxius, iusti autem uita fructuosa aliis et sibi dulcis; dicit enim Salomon : fili, si sapiens eris tibi, sapiens eris et proximis; si autem malus euaseris, solus hauriesmala. 25
7. Aduertimus ergo, quia iustitia aliis est potius nata quam sibi; commune commodum, non suum spectat et alienum bonum
1 cf. Rom. 6, 23 3 *Ps. 35, 2 9 cf. Ambros. De Tobia 12, 41 13 cf. I loh. 4,6 15 *Prou. 26, 9 23 *Prou. 9, 12
1 iam] add. ipsam fiav 2 adoriamur] add. Incip de ps C Psalmi XXXV t narratio a Enarratio v 4.7 quidquid Ev 6 otiosum et 1 otiosus a
9 suam primo £ 10 delinquid C hie Cml 11 arbitror] add.
nihil a illis] aliis « uendicarant ACmlpa iudicarunt B 16 et] ex b in om. ABCmlv 19 propria] eius proprie BC cum] qui Bm2C ut /? dat C 21 effunderit BmlD 21 alt. et om. D 22 et om. F 25 auries Ami
21 spectat scrips* expectat ACDFa exspectat BEv
p sal mi 35, 5—8 55
pro suo ducit emolumento. beata et praeclara iustitia, cuius bonum omnibus proficit; ex uno plerumque proficiscitur atque ad omnes peruenit. iustus Dauid, qui parcebat inimico et malebat innocentiani suam quam uitam tueri, ne malo publico uindicaretur atque appe- 5 tendi principis in malis quoque causis aliis exemplum ederet, cum ipse uindictam de insidiatore sumpsisset. iustus Abel, qui de oui- 2 bus suis, quas ei dominus dederat, primitias domino putauerit offe- rendas, et ideo plus placuit deo, quia moram non fecit, deuotionem probauit. sed hoc impius ferre non potuit iustitiae praeuaricator,
10 radix iniquitatis, et ideo fratrem occidit, quia hostia eius deo magis quam oblatio sua fuerat comprobata. sed ille occisus deo loquebatur in uoce sanguinis sui, hie uiuus a facie domini repellebatur et, cum adhuc a domino poena cessaret, torquebat eum suorum conscientia peccatorum. latebat miser tremens et timens et, cum adhuc percus- s
15 sor deesset, ipsa sese iniusti uita cruciabat. acceperat signum, ne eum aliquis occideret, non ut uitae suauitate frueretur, sed ne mors auferret aerumnam, ut percusporem suum cotidie timendo pateretur. meruerat quidem ut percussor inhiberetur, sed sine ulla intermissi- one ipse sibi suus carnifex erat, ipse percussor.
20 8. .Quae poena maior quam timere quod uitare non possis nee quod timueris euadere ? unde praeclare Dauid exprimens conuenti- onem grauissimam conscientiae peccatricis ait : q u o n i a m iniquitatem meam ego agnosco et delictum in eum contra me est semper, offunditur enim nobis
25 ultrix nostri imago peccati nee quiet um reum suum esse permittit inferens miseram seruitutem atque in sua uincula trahit, ut enodare se non queat, quoniam uolens ipse se uendidit, cui liberum erat delictorum aera non capere et libertatem innocentiae reseruare. itaque dum oramus, peccatum offunditur, ubi somnus sensum cor- 2
11 cf. Hebr. 11, 4 14—15] cf. Gen. 4, 16. 15 22 *Ps. 50, 5
2 plerumque] add. ad plures Bm2Cv 4 apparendi Cml 5 principiis DF 7 quas] quae BCF dominus ei BCft putauerat B 13 poenae cessarent BCv 16 occiderit Cml 17 cottidie B 21 conuentionem] in mg. commo- tionem a 23 cognosce v 24 contra] coram fta offenditur AmlBCml ostenditur ex offenditur Am2 efftinditurZ)w2 27 alt. se] add. sMF 29 offen ditur Ami BCml ostenditur ex offenditur Am2 somno sensus se Bm2Cv
56 Explanatio
poris relaxauerit, peccatum recurrit. semper nobis error noster tamquam malus exactor occurrit uel tamquam inprobus faenerator conueniens debitorem. unde dominus ait : q u i f a c i t p e c-
3 c a t u m seruus est peccati. sed iustus nouit, quemadmo- dum peccatorum suorum uincula dissoluat, nee expectat accusato- 5 rem, sed praeuenit, ut confitendo suum alleuet omne delictum, ne ha- beat quod aduersarius criminetur. ideoque scriptura tibi dicit: iustus in principio sermonis accusator est sui; uocem enim eripit aduersario et quasi dentes quosdam para- tos ad praedam criminationis infestae peccatorum suorum confessi- 10
4 one constringit. dixit ludas Scarioth, ut delinqueret sibi — quid dixit? — : quern osculatus fuero ipse est; tenete e u m. hoc $ixit et se ipse proprio ore egit in mortem, quantos putamus in ipso fuisse tortores, ut sibi ipse tarn grauis poenae exactor incumberet et semet ipse laqueo strangularet ! 15
9. Dixit iniustus et deliquit sibi ; locutus est iustus : e c c e ego pastor male feci, et grex iste quid fecit? et remissum est omne peccatum. dixit ergo iustus et sibi profuit. dixit Cain : numquid ego custos sum fratris mei? et sibi ipse mentitus est. dixit Ananias omne se uenditi sui runs pre- 20 tium pertulisse et mentitus est sibi, qui potuit minus offerre sine fraude. ideoque praeclare ait: et'mentita est iniquitas sibi. sibi enim ante mentitur, cum suum mentitur exitium, sibi 2 delinquit, qui sibi innocentiae eripit suauitatem. qui enim puri- tate et simplicitate pectoris dulcior fructus, qui cibus suauior quam 25 is, quern animus bene sibi conscii et mens innocentis epulatur? at
3 loh. 8, 34 8 *Prou. 18, 17 12 *Matth. 26, 48 16 MI Reg. 24, 17 19 *Gen. 4, 9 20 cf. Act. 5, 1—4 22 Ps. 26, 12
liecunetAmlBC 2exauctorCm7 f enera tor codd. v f Generator a 3 de bitorem] add. mundi EC, del. Cm2 5 malim rhythmi causa uincla exspectatEv acusatorem A 11 confringit DF scarioht A Iscariotes av 13ips\imBCDF 14 ut s. ras. m2C uel DEFml 15 exauctor Cml incumbere BCml et] ut BCml ipsum BC stransgularet C transgularet DF 16 et] ut Cmlfav delinquit AmlB delinquat Cmlftav 17 pastor ed. Rom. peccator codd. av
male feci om. BCp fecerit C 19 cayn p sum custos C 20 ruris sui BCft 21 protulisse ACmlv, cf. pay. 59, 12 23 cum] qui /9a, add. in .9au 24 delinquid BmlC quis enim av 25 pectoris] corporis B/u quis cibus av
psalm i 35, 8—11 57
uero iniquitas uelut quodam plumbeo talento, ut scriptura testi- i'icatur, conscientiam grauat, meritoque Dauid ait: sicut onus graue grauatae sunt super me, et Salomon : sicut uua acerba dentibus et fumus oculis, iita iniquitas omnibus utentibus ea. grauis 3 poena quae cibum impedit, aspectum obducit et, quod est amplius, oculis mentis internae tenebrosam offundit caliginem, ut, quod uerum est, uidere non possit iniustus. ideoque delinquit sibi qui sibi quae pretiosa sunt eripit.
10 10. Dicit ergo iniustus, ut delinquat sioi, iustus autem loqui tur, ut et aliis et sibi prosit; ille loquitur ad perniciem, hie loquitur ad salutem. de iustis uero et fidelib'is dictum est : c o r d e c r e - ditur ad iustitiam, ore autem confessio fit ad salutem. illius lingua uulnerat, lingua autem prudentum
15 sanat. unde cum expostularet Dauid cum rege Saul, quod oblitus 2 beneficii salutis ingratus eum persequeretur ad mortem a quo totiens iam uideret se esse seruatum, et uitam eius appeteret qui uitam suam pro regis salute periculis obtulisset, ait sibi f rue turn non perire iustitiae, qui insidiatorem suum in manus suas a domino
20 sibi traditum non peremisset. ab iniustis iniquitas prodiuit, uenenum
a serpentibus effusum est; uenenum et iniquitatis arma perierunt.
11. Ideo scriptum est: dixit iniustus, ut delinquat
sibi. quid dixit ? p o n a m t h r o n u m m e u m super
nubes et ero similis altissimo. effect um non habent
25 uerba, sed peccatum habent; inanis quidem pompa iactantiae, sed superbiae spiritu criminosus non timet conuicio maiestatem ui- olare diuinam. etenim si ullus dei timor eius inesset affectui, non in conspectu dei plena doli gerenda sibi ausu temerario credidisset, quasi deus non possit occulta cognoscere,qui scrutator est intimorum.
1 cf. Zach. 5, 7 2 Ps. 37, 5 4 *Pron. 10, 26 12 Rom. 10, 10 15 of. I Reg. 24 22 *Ps. 35, 2 23 *Ksai. 14, 13. 14 29 cf. Ps. 7, 10 cet.
2 ait om. ft 1 ut] et Bml ut et Bm'2C 8 dclinquicl BmlC. 10 dixit Aav 11 pr. et om. «av 12 uero] enim fa est om. ft 13 autem ont. B$a; cf. Expos, ps. 118, tractat. '20, cap. 49 14 prudentium BC 16 beneficiis « 26 spiritus KCftv criminosus om. f timere BCft (timore Fml) maiestatem connitio ft 27 affectuin Cml 2iJ internorum av
58 Explanatio
2 spectat omriia deus; nihil est quod eum praetereat, nemo qui fallal, cui ornnia praesentia quae futura sunt et manifesta quae latent, etenim si sol iste mundanus clausis plerumque domiciliorum habi- taculis suum lumen interserit, quanto magis deus summus aeternus etiam secreta penetralia mentis humanae atque omne angelorum 5 consilium scientia sua scrutatur et praeuenit! quid ergo aliud agit iniustus nisi ut iniquitatem sibi quaerat et odium?
12. Sic enim scriptum est: non est timor dei ante o cul o s eius, quoniam dolose eg it in cons p ectu
e ius, ut inuenir et iniquitatem suam et odium. 10 quid est 'inueniret' ? omnis enim qui quaerit inuenit; ergo si malum quaeritur, quaeritur ut inueniatur. sed quemadmo- dum laudabilis est ille qui bonum quod quaesiuit inuenit, ita inueni- abilis qui laborauit, ut malum quod quaesierat inueniret ; bonis rebus, non flagitiis atque criminibus laborem nostrum nos oportet inpen- 15 dere. quid igitur nisi suminae stultitiae atque dementiae est odi um quaerere, iniquitatem malis artibus inuenire, quam bonus nemo quaesiuit?
13. Quomodo igitur improbi iniquitatem suam et odium quae- rant, consideremus. nempe Herodias erat tetrarchae Philippi legi- 20 timo conexa coniugio, regiae abundans opibus potestatis. quae Herodem Komam adusque tendentem quasi germanum mariti hospi- tii et affinitatis iure suscepit, cum quo peccata sua copulans non
2 multo post relicto uiro consortii sui iura mutauit. nonne ea quae siuit iniquitatem et odium, quae coniugium deseruit, ut inueniret 25 adulterium? et quia sanctus Baptista nuptias inlicitas constanter increpuit, dicens Herodi: 'non licet tibi earn uxorem habere, quae
8 *Ps. 35, 2—3 11 Matth. 7, 8 20 cf. Marc. 6, 17 27 cf. Matth. 14, 4. Marc. 6, 18
1 expectat BCft 5 penetralia secreta Fml 9 conspectus Fml 11 est] enim v 12 si] etFa ait. quaeritur om. BCfta, agitur suppl. Bm2Cu 13inue- niabilis, s.scr. uel miserabilis BC 14 bonis] add. enim/tou 19 et odium om.F 20 nempe om. C Philippe b 2 L connexa A nexa fiav habundans a 22 herode — tendente Bm2C germane Bm2C ospitii a 23 suscepit ftav susceptum A suscepto BC peccata] de peccata Cml depaccata BCm2 depacta pv depectaa suam ftav copulans Am2 copulam Amlflav copula BC 27 increpauit Cm2Fa earn om. v
psalmi 35, 11 — 15 59
maritum contra legem reliquit et fratri mariti quasi ex lege con- uenit', commota est adultera, ut eum uellet occidere. sed cognito, quod Herodem ad necem iusti non facile posset inflectere, excogitauit, qua uia istud efficeret. natalis erat Herodis, quern luxu nimio, ut 3 5 plerisque regibus mos est, celebrare consueuerat. adornauit filiam, ut in conuiuio regis pignus regale saltaret. et cum placuisset Herodi, quod displiceret patruo, obtulit ei, ut quod uellet praemium pro saltationis obprobrio postularet. matrer?1 ilia consuluit, cuius in- pulsu caput Baptistae poposcit. uictus Herodes, quia sacramento 4
10 se constrinxerat daturum quicquid neptis propria petisset, iussit occidi lohannem et caput eius afferri. quod allatum puellae dedit et ilia matri suae pertulit. uerum est ergo, quod iniquitas et odium requirantur, quandoquidem ea mulier, quod facili petitione impetrare non poterat, prauis artibus excogitatae fraudis elicuit.
15 14. Quid de luda proditore loquar, qui quaesiuit auaritiam et inuenit sacrilegium dicens : quid mi hi dabitis, et ego e u m u o b i s t r a d a m ?, riec expletus pauperum spoliis ad plenitudinem criminum grauissimorum crimina serendo peruenit pia miscens caritatis sacramenta flagitiis, cum diceret : q u e m
•20 osculatus fuero ipse est; tenet e eum, uere ut de eo dictum dubitari non queat : uerba or is eius iniqui tas et dolus? oscula labiis ferebat, offundebat uenena pectori- bus; meditabatur acerba supplicia, gratiae pignus afferebat.
15. Bene de eo propheta addi fecit : noluit intelleg er e,
25 ut bene ageret; non enim per naturam deliquit, sed per uolun- tatem. denique apostolus erat, audiebat cotidie diuina mandata, discebat caeleste mysterium, potuit intellegere ut bene ageret, si uoluisset. uidebat sanari paralyticos, caecis refund! lumen, mor-
16 *Matth. 26, 15 19 *Matth. 26, 48 21 . 24 Ps. 35, 4
1 reliquid C fratrem BC 3 possit codd. 4 erodis .4 5 mox HCnil 1 displicere debuit flav optulit DF saUationis pro $ 8 illam Kml 0 herodis Bml 10 quidquid Ev 11 ioaniu in K (au) 13 requiratur UC$ l)etitioni Bml 15 loquor BC$ 18 ferendo ai.* 10 flagitiis om. F 20 ur uere at' 22 eff undebat C 23 pignos Bml pignoru, ferebat ^ 24 de e'-j ileo B de Cml 25 eniin] ergo B$a deliquid C 21 misteiium BCF 28 i«i- '.aliticos aD
60 Explanatio
tuos resuscitari; non debuit intellegere, quod deus esset qui talia
2 posset operari? sed intellegere noluit, quia auarus homo et pe- cuniae intentus a cognitione diuinitatis uigorem suae mentis auer- tit. unusquisque enim, qui se flagitiis ingurgitauerit, non uult intel legere quae caelestium mandatorum sunt, ne reuocetur a uitiis. uide 5 ilium fugientem intellegere, qui ait : t e n e b r a e operiuntme et circumdant parietes; quis scit an uideat
d o m i n u s ? non uult enim quaerere et inuenire quod deus om-
3 nia uideat atque cognoscat, ne metu retrahatur a crimine. uide regem Achab petentem a Nabutha uineam eius, cognosce respondentem 10 ilium: absit. ut cedam hereditatem patrum me- orum. non debuit intellegere, quod iusta referebat? sed no luit intellegere, ut bene ageret et aliena non quae- reret. non debuit intellegere, quod uero Helias deo seruiebat, cum uideret in uerbo Heliae clausum caelum tribus annis et tribus men- 15 sibus et ad preces eius pluuias esse demissas, ut arida omnia riga- rentur ? .sed noluit intellegere, ne perfidiam condemnaret, sequeretur fidem.
16. Quin etiam iniquitatem meditatus est in cu- bili suo, ubi uerum quaerere debuisset. ' in cubilibus enim 20 compungere nos debent nostra peccata, non ipsis delinquendo com- mitti, dicente propheta: quae dicitis in cordibus uestris, et in cubilibus uestris conpungimini.
17. Adstitit, inquit, omni uiae non b onae, mali- tiam autem o dio non habuit. non enim inmerito iniusta 25 meditatur, qui in uia erroris adsistit et malitiam diligit, quam odisse deberet. plus dixit 'adstitit', quasi iam dudum in uia nequitiae di-
4 cf. Cic. Pis. 18, 42 6 *Eccli. 23, 18 (26) 11 *III Reg. 20 (21), 3 12 Ps. 35, 4 .14 cf. Ill Reg. 17. 18 19 Ps. 35, 5 22 *Ps. 4, 5 24 *Ps. 35,5
1 suscitari B non] num Av 2 possit BC 3 cogitatione /J 7 quis] qui A 10 nabutha pa naboth A nabaioth BC Nabuthe v suam eius
(sic) C 15 clusum Cml alt. tribus del et s. scr. sex Cm2 16 dimissas codd. a 17 condemnaret] add. et C 19 quin] qui B (i in ras.) C cubilo Ami 21 peccata nostra DF non] add. in BCv ipis D delinquenda BCpa 24 inquid BmlC 25 odio om. AC abnuit ex habuit B merito uDEm2F 26 qui] add. et Fa adstitit B
psalmi 35, 15—18 61
uturna stations permaneat;ille enim beat us qui in uia pec- catorum non stetit, non is qui in ea stare non desinat. et 2 ideo prima praecepta sunt sancti prophetae Dauid impietatem fugere, in peccato non stare, in lege meditari, ut intellegas quae 5 bona sunt et iusta atque iniusta secernas. in omnibus igitur radix est spectanda gignendi, ne earn inutilis ab exordio sucus inficiat, grauioraque multo sunt animorum uitia quam uirgultorum. cauen- 3 dum ergo prae ceteris, ne humano ingenio malitiae usus inolescat atque omnis aetas secutura degeneret ; arbor enim mala m a-
lolos fructus facit. nam si plerumque, quod nolumus, hoc agimus et uitare non possumus et, quod odio habemus, hoc facimus uincti quadam aut delectatione flagitii aut obreptione peccati, quo- modo possumus uitare quod amamus? adstringimur et inuiti; quo- modo possumus uoluntarii non teneri? uix se exsoluit Paulus 4
15 erroribus cotidiana decertatione luctando, ut uinculis captiuitatis exutus perChristi gratiam seruaretur; et tu putas, quod assistendo delictis possis ad caelestium repromissionum meritum peruenire? luctando corona quaeritur, non reluctando; studio, non refragio comparatur. certantibus quoque diuinae misericordiae suffragia
20 postulanda sunt, ut corona iustitiae pro laborum meritis deferatur. 18. Denique quid sequatur, consideremus : do mine, inquit in c a el o mis er ic o r di a tua et u er it as tua usque ad nubes; iustitia tua si cut monies dei, indi cia tua si cut ab y s sus mult a. nonne hunc locum secutus
25 est Paulus, ut diceret : infelix ego homo! quis me 1 i- berabit de corpore mort is ,huius? gratia dei per lesum Christum dominum nostrum? ubi enim 2 mens humana turbatur et certaminum dura atque aspera nos fati- gant, domini auxilium postulandum est. ideoque conuersus ad do-
30 minum ipsum inuocat et implorat, ut laborantibus adiutor assistat.
1 Ps. 1, 1 4 cf. Ps. 1, 1—2 9 Matth. 7, 17 10 cf. Rom. 7, 19 14 cf. Rom. 7, 24—25 20 cf . 11 Tim. 4, 8 21 *Ps. 35, 6—7 25 Rom. 7, 24—25
2 his Bml 4 meditare Bml 6 expectanda BCft gignendis fta eum Bml succus CmlFav 8 prar ceteiis om. ft 9 fructus malos ftav 12 \iictibm2av pr.&utom.ft obreptione] obtrectatione (sic) B 14 exoluit DEmlFml 17 merita ftav 21 inquid Bml 2'4 sicut] uelut EC abissus A
62 E x p 1 a n a t i o
misericordia ergo petenda de caelo est,ueritas del ex prophetarum ora- culis colligenda, qui quasi nubes mysteria diuinae cognitionis obte-
3 xunt. posuit enim tenebras deus latibulum suum, ut primo pluuiam mysticac fertilitatis accipias et tune infusus rore eaelesti fulgoreni reseratae lucis agnoscas, ut possis dicere : ex plenitudincs eius aecepimus. quis enim potest secreta dei facile conprehen- dere, euius iustitia sicut montes dei uel, sicut Aqui- las posuit, u t montes u a 1 i d i, eo quod ualidae uirtutis
4 plena praeeepta sint ? unde ct apostolus uidens esse sublimia audet et elicit : o altitudo diuitiarum sapientiae e t 10 scientiae ilei! quam inscrutabilia sunt iudi-
c i a eius et inuestigabiles uiae eius! quis enim cognouit sensum domini? aut quis consiliari- u s eius f u i t ? altitudinem itaque diuitiarum sapientiae retulit
5 ad altitudinem montium; aiuli quorum montium. ipse enim dei 15 filius mons magnus est, et ideo ascende in hunc m o n-
t e m qui euangelizas S i o n, ut stes radicatus et plan- tatus in Christo. est mons quasi sapientia dei, est et mons quasi iusti tia dei, est et mons quasi scientia dei, est mons quasi sanctificatio, (i est mons quasi redemptio, est mons quasi resurrectio. demonstra- 20 uit nobis hos montes scriptura, quae dixit : in ipso autem uos estis in Christo lesu, qui fact us est sapi entia nobis a deo et iustitia et sanctificatio e t r e d e m p t i o, uel quia angelis angelus factus est dei filius, prophetis propheta, cuius iudicia sicut abyssus multa. audi bona: 25 abyss us a b y s s u m inuocat in uoce cataract a-
3 cf. Ps. 17, 12 5 *Ioh. 1, 16 7 Ps. 35, 7 8 Aquilas Ps. 35, 7
10 *Rom. 11, 33—34 10 *Esai. 40, 9 17 cf. Col. 2, 7 20 cf. loh. 11, 25 21 *lCor. 1,30 26 Ps. 41,8
1 petenda] add. est Cm2 est ow. BC$ et ueritas Cm2av 2 misteiia AF cognitioms Bm'lCFav cogitationis cet. 3 deus om. BC pluuiam] plu- lima « 4 misticae ABDF 1 aquila codd. (av) 9 audet ct] quae audit £ quae audiuit av, cf. Rom. 10, 20 15 ad s. /. A dei enim Fml 17 syon codd. 18 pr. est] add. et BC$a et om. flav quasi iustitia -*- 19 scientia dei est mons om. f$ 19 dei post iustitia om. av et ow?. Bav 22 sapien tia] s. so: scientia B, add. et scientia C 25 bona om. f$a
psalmi 86, 18—10 63
rum t u a r u m, id est: scriptura ueteris testament! noui aduocat seriem testament! ad eonsummationem sanctificationis et plenitu- dinem gratiae sonitu quodam atque profluuio redundantiae spiritalis.
5 19. Homines, inquit, et iumenta saluos fades, d omine, s i cut multiplic ast i misericord i a m t u a m, d eus', / il i i ante m h o m i n u m i n protect i- one alar u m t u a r u m s -per an t, i n eb r i ab u n tur ab Mb e rt at e do m us tuae et torrentem uol u ptat is
10 tuae potabis eos. quid est 'homines et iumenta' ? rationabiles utique et inrationabiles. rationabilibus indicia, inrationabilibus misericord ia; alii reguntnr, alii nutriuntur. ideoqne addidit: f i li i 2 a n t e m h o m i n u m in protectione alarum t u- arum s per ant, id est: non generatio uiperarum, sed filii
15 hominnm, qui ad imaginem et similitudinem dei niuunt, non in pascuis, sed in conuiuiis collocantur; alii enim in loco pascuorum, alii in priuilegio sacramentorum ; inperfectis sucus lactis, perfectls mensa refectionis, de qua dixit : p a r a s t i in conspectu m e o m e n s a m, in qua panis uiuus, id est uerbum dei, in qua
20 oleum sanctificationis, quo inpinguatur caput iusti et sensus firma- tur interior, ut aboleatur oleum peccatoris, in qua etiam poculum illud inebrians 'quam praeclarum1 uel 'quam ualidunr; xganoTov enim dixit Graecus uel 'potens' uel cforte; uel 'ualidum'; ualidum enim, quo abluuntur flagitia uel delentur. bona ergo ebrietas poculi 3
25 salutaris. sed est alia ebrietas de redundantia scripturarum, est et alia ebrietas per infusionem spiritus sancti; denique illi, qui diuersis linguis in apostolorum Actibus loquebantur, musto pleni audientibus
5 *Ps. 35, 7—9 11 cf. Ps. 32, 5 12 *Ps. 35, 8 14 cf. Matth. 3, 7 eel . 1C cf. Ps. 22, 2 17 cf. I Cor. 3, 2 18 Ps. 22, 5 ID cf. lob. G, 51 20 cf. Ex. 38, 25 (37, 2',») 21 cf. Ps. 140, 5 cf. Ps. 22, 5 2(> cf. Act. 2, 4. 13
1 tuarum urn. AC est] eo ft nouam Bmlft o inquid Cml, om. v S speiabunt BCftav, c\. lin. U 9 tonente Cm2Eav 11 rationalibus At* 13 hominis ft 14 speiabunt Cmlftav 17 succus CmlFav 20 firmarui sensus ft fiimantur Bml 22 ilium BCml, om. av FA (a C) T I ETON (H A\ €(. c (s-E) apticion ft 23 dicit ft 25 de om. a et s. /. C
64 Explanatio
uidebantur. domus ergo ecclesia est, ubertas domus redundantia gratiarum, torrens uoluptatis spiritus sanctus.
20. Nee te nomen aut mos torrentis offendat, quod aliquando aridior aut exUior sit, ut eius soleant fluenta cessare. cessauit et hie noster, cessauit aliquando torrens profluuii spiritalis in populo 5 ludaeorum. quid dicam 'torrens cessauit', cum mare cessauerit, si- cut lectio hodierna nos docuit dicente domino : ecce ego incre- patione mea desolabo mare (et ponam flumi-
n a desert a) et arefient pisces eorum, utique 2 ludaeorum suae ariditate perfidiae, ut enatare non possint? cessa- 10 uit ergo torrens propter synagogae sacrilegia, quia erat ilia plebs fide arida, sterilis operibus, captiua peccatis. quid enim flueret non bibentibus, sed contaminantibus sacros meatus, cum ipsum fontem negarent ? bonus torrens, qui illis cessauit, ut nobis abundaret et sitim humanae captiuitatis auerteret sicut torrens in austro. unde 15 et scriptura dicit : surge, aquilo, et ueni, auster, qui arbusculas paradisi perfiare consueuit.
21. Diximus sensum, etiam elocutionem consideremus. quare torrentem uoluptatis dixit potato is eos et non 'torrente' quasi 'de torrente', nisi quia auiditatem bibentium uo- 20 hut exprimere, quasi torrentem ipsum uellent ebibere, si possent? hie est forsitan torrens uoluptatis, quern in Genesi legimus fontem qui adluit paradisum et diuiditur in quattuor flumina, quae circum- eunt totam terram. ex hoc etiam fonte uirtutes profluunt spiritales, prudentia temperantia fortitudo iustitia. bonus fons gratiae et splen- 25 doris eiusdem atque naturae cuius et illud flumen, de quo in poste-
7 *Esai. 50, 2 15 cf. Ps. 125, 4 16 Cant. 4, 16 19 *Ps. 35, 9 22 cf. Gen. 2, 10
3 mons « more DEmlF 4 cuius a 7 docet Cml deo Fa 8 et — dcserta v, om. codd. a 10 sua .9 11 sinagogae ADF qui DF 13 sed] uel Bp 14 necarint pav nos /J habundaret a glorificaret p 15 cupidi- tatis av, in mg. captiuitatis a 16 pr. et om. /? 17 arbustulas a
perfiare (re in ras. m2) B 18 etiam et locutipnem A quare s. I. A cur £av, om. BC 19 torrente A dixerit Bpav cur dixerit tn ras. m2C 22 gensy F 23 abluit codd. av, correxi paradissum C quatuor BCfiav circueunt /? L'4 etiam] enim $av 26 et] est C
psalmi 36, 19—22 65
rioribus dicitur : fluminis impetus laetificat ciui- tatem del.
22. Aptissime itaque substituit : quoniam apud te est f ons uitae et in I u mine tuo uidebimus lumen. 5 praetende misericordiam tuam scientibus te et iustitiam tuam his qui recto sunt corde. etenim post commemorationem caelestium beneficiorum hire gratiae referuntur auctori domino nostro lesu Christ o, qui fons uitae inriguus aeternae descendit in terras, ut ariditates nostri pectoris inrigaret.
10 idem splendor gloriae dei patris et imago substantiae eius, et ideo in 2 lumine eius uero, quod inluminat omnem hominem uenientem in h unc mundum, uidebimus, inquit, patrem, quia deus lux est. recte etiam dicitur : in lumine tuo uidebimus lumen secundum illud: qui me uidet,
15 uidet et patrem meum. apud te ergo, fons uitae, praesentem uidebimus patrem. sicut enim tu apud patrem eras in principio deus 3 uerbum, ita apud te semper est pater qui in te est; est enim apud ipsum in quo et est. prophetatur autem aduentus domini saluatoris, qui uenturus in terram diceret : ego e-t pater unum sumus,
20 id est: unum sumus lumen sicut unum nomen; per luminis et nomi- nis unitatem ambo unum sumus, immo trinitas unum in unitate substantiae, sed distinctione uniuscuiusque personae. trinitas 4 distinctionem significat personarum, unitas potestatem. potest et ad patrem dici : quoniam apud te est fons uitae, id
25 est ex quo uita processit, quod erat uerbum et semper erat ideo, quia apud te erat. omnia per ipsum et in ipso facta bimt et ipse est uita
1 Ps. 45, 5 3 Ps. 35, 10—11 8 cf. loh. 4, 14 10 cf. Hebr. 1, 3 11 loh. 1, 9 13 *I loh. 1,5 13 . 24 Ps. 35, 10 14 *Ioh. 14, 9 16 cf. loh. 1,1 17 cf. loh. 10, 38 19 loh. 10, 30 26 cf. loh. 1, 3
1 dicit Cp fluminu* (s del.) F 3 subintulit B (bin in ras.) C aput C 6 hiis E iis av 1 gratia B refertur BC 9 ariditatem flav 10 idem] add. est v 12 inquid C 14 uidit uidit BC 15 meum om. pa aput CDF 16 aput C 17 aput CDF 18 et om. pav prophetatur] propheta cui a propheta DF domini] add. et BC 19 uenturus] add. est B terra #/9 24 aput CDF est om. C id est] add. in te v 25 quod om. av ideo om. v 26 aput CD
LXIV. Ambros. pars 6. Petschenig. 5
66 E xplana tio
uniuersorum et ipse te nobis manifestauit, ut corda hominum ad cognitionem tuae maiestatis inluminet.
23. Praetende ergo misericordiam tuam sci- entibus te. praerogatiua praetenditur, ut mereantur miseri cordiam quibus cognitionis tuae meritum suffragatur. denique in 5 posterioribus etiam uilioribus personis studium scientiae agnosci- mus suffragatum dicente domino: memor ero'Kaab et Babylonis scientibus me, idest: meretricis illius Raab et confusionis illius memor ero apud scientes me uel inter ipsos, quia meretrix ilia me agnouit, quern populus non cognouit [ut] electus. 10 inter illos ergo qui me scierunt commejnorabitur Raab, ut dignum
2 fidei praemium adipiscatur. unde et in euangelio dictum aduerti- mus : meretrices et publicani praecedent uos in regno caelorum. sed quia inualidi sumus ad exsequen- dum, licet deuoti ad credendum, tu praetende misericordiam tuam ir> in te credentibus, quo deuotioni et fidei facta quoque nostra con- ueniant nee studium mentis nostrae destituat corporis huius in- firmitas* sed in ipsis temptationibus et infirmitatibus gloriemur, in quibus gloriabatur apostolus dicens : libentissime ita- que magis gloriabor in infirmitatibus meis, 20 ut praetendat in me uirtus Christ i.
24. Pulcherrime itaque addidit : non ueniat mihi pes superbiae et manus peccatorum non moueat me. ibi ceciderunt operantes iniquitatem, e x- pulsi sunt nee p otuerunt stare, superius quidam 25 accipiunt'torrentemuoluptatis tuae' in temptationibus fortitudinem, sicut est martyrum, in quibus placuit deo exhibere sibi suauis et
3 Ps. 35, 11 7*Ps. 86, 4 10 cf. Tos. 2, 11 13 *Matth. 21, 31
19 *II Cor. 12, 9 22 *Ps. 35, 12-13 26 cf. i :, 35, 9
1 manifestabit A 2 illuminentur ftav 4 prerogantia ft mereatur B 7.8.11 rahab C (v) Rhaab a 8 babilonis aDF me] te BC; c/. pay. 69, 7 9 aput C 10 cognouit] agnouii jav ut deleui ut electrs om. ftav 11 ergo] add. his Bm2 sciuenmt v 13 pra«cedunt B 14 exequendum BCDFa 15 deuotioF 20 gloriabor magis Fml meis om. BCfta 23 moueat Fa, c(. cap. 27 moueant cet. v 24 qui operantur fta 26 in temptationibus] inter- pretatum B 27 exibere AC
psalmi 35, 22—25 67
grati certaminis uoluptatem. etenim si hiemes pro tempt ationibus 2 accipiuntur — unde orandum dominus ammonet, ne fiat fuga nostra hieme uel sabbato, hoc est, : uel in temptatione uel otio ; hieme autem crescit torrens et adimpletur atque intumescit — ,torrens utique pro 5 grauiore temptatione potest accipi, quae est in persecutionibus. et ideo bene torrens uoluptatis dicitur, quia, ubi superabundauit pec- catum persecutionis, superabundauit et gratia confessionis.
25. Uide uirtutem propheticae distinctionis. primo iniustum exposuit, qui uel in corde suo uel in sermone dicit, ut sibi delinquat
10 uel in se delinquat; habet enim Graecus codex ev avrw, id est
"'in se ipso', sed non omnes. et forte ideo, quia insipiens in
corde suo dixit quia non est deus, ne forte et iniu-
stus intra se dicat et intra se delinquat, licet deum palam negare
dementis sit. iniustitiam autem plerique pro laude profitentur; ra- 2
15 pere enim, nocere etiam his qui non laeserint, circumuenire plerique sibi existimant gloriosum. ergo primo iniusti uitam exposuit, postea sacramenta diuinae cbgnitionis adiunxit, ut timentes deum ini- quitatem et iniustitiam declinemus. precem addidit, ut ab iniu- storum consortio iustos suos liberare dignetur, ut in his quoque,
20 qui mundo sunt corde, iustitia diuina praetendat quasi speculatrix pia, ne nobis peccatorum uelut hostium incursus obrepat et capiat dormientes. ideo uigilandum est semper, castra domini munienda, 3 quia nocte aduenit inimicus et aduersarius, quando somno sensus tenetur, cibo corpus distenditur, orandum, ut iustitia dei prae-
25 tendat in nobis, quae in infirmitate positos faciat fortiores, ut possit unusquisque nostrum dicere : cum infirmor, tune potens sum.
2 cf. Matth. 24, 20 6 cf. Rom. 5, 20 9 cf. Ps. 35, 1 11 *Ps. 13, 1 20 cf. Matth. 5, 8 23 cf. Matth. 13, 25 26 II Cor. 12, 10
1 hyemes aa 2 unde] add. et av ammonet dominus BCft uestra B iestebetC 3 hyeme aa pr. uel] aut Bftav • hyeme ACa 6 superhabun- dauit (bis) «, pr. F 10 uei in se delinquat om. a 10 EN A Y (V BC) TO Y (I BC) BCft enastiu A ev tavrq) av 14 pfitentur (sic) D 15 hiis E iis av laeseiint] add. et Cv 16 sibi] add. laudem Bm2C gloriose B (e in ras.) C 17 sacramento BC sacramentum ftav 19 liberare suos Fml hiis E iis av 20 spiculatrix B 22 sunt munienda ft munienda sunt av
5*
68 Explanatio
26. Deinde etiam specialiter pro se orat, ut nos doceat, quem- admodum orare debeamus ad dominum : n o n u e n i a t, inquit, mihi pes superbiae, idest: non in superbiam incidam. denique et alibi meminit sui dicens : si non ambulaui in m a g n i s. hie orauit, ibi impleuit; non implesset, nisi orasset. ca- 5 uenda superbia, quae etiam in prosperis subplantat; denique gra- uius Adam in paradiso cecidit quam si cecidisset in terra, de altissi- mis cadere praecipitium est, in planis lapsus uocatur. ideo pes errat superbi, quia caput non tenet ; o c u 1 i enim sapientis in capite eius. non mirum ergo, si errat uestigium, ubi oculus 10 non habetur. praecedat oculus, ut pes sequatur. quomodo ergo in tenebris uiator incedes ? cito pes offendit in nocte, si quasi quidam mundi oculus uiam luna non monstret. et tu in nocte es saeculi; monstret tibi ecclesia uiam, ex alto te iustitiae sol inluminet, ut la- psum timere non possis. 15
27. Et quia pedem dixerat superbiae, addidit: et manus pcccatorum non moueat me. etenim sicut sancti mem bra sunt Christ!, ita impii membra sunt diaboli. manus p e c- c a t o r u m non moueat me, id est : actus eorum qui pec cant non me de iustitiae statione demoueant. plerumque enim, 20 dum uidemus peccatores prosperis abundare successibus, nutamus affectu et quasi quadam peccatorum manu de radice uirtutis auelli- mur. cauendum ergo, ne, quos in domo dei manus diuina plantauit, manus aduersa subplantet. pulchre tamen hoc dicit qui a persecu- toribus uerbcratur. qui autem mouentur de radice sua, quae iam 25 Christo inhaeserat, cadunt.
28. Unde addidit : ibi ceciderunt qui operantur i n i q u i t a t e m. quid est 'ibi' ? utrum ubi est Superbia, ubi est
2 . 1*3 . 18 Ps. 35, 12 4 *Ps. ISO, 1 9 cf. Col. 2, 19 Eccle. 2, 14 14 cf. Mai. 4, 2 17 cf. I Cor. 6, 15 23 cf. Ps. 91, 14 27 Ps. 35, 13
1 orauit ft 6 adam giauius F 1 paradisso C 8 pedes errant EC ft 9 tenent BCDF 11 ergo] enim ftav, add. si Bm'2C 12 incedes scripsi incedens A incedat BCfta incederet v pes] pergens ft ct in ing.a 17 . 19 moueant C/< 20 dimoueant ftav 21 habundare aF 22 peccatorum manu quadam C manu peccatoium F 25 qua Bm2Cftav iam] add. in BF 26 inhaesorant BCftav
psalmi 35, 26—29 69
maims peccatorum, an ubi stabant, ubi erant ante plantati, ibi ce- ciderunt, an in caeno, an in continenti, quasi in ipso tempore, in ipso loco? et uidetur ambiguum. sed alibi docemur quid sit 'ibi', ubi dicitur : ibi dolores sicut parturientis. bonus 5 dolor ei, cui partus est fidei, quo Christus in ecclesia formatur et nascitur. et alibi dicit :memor ero Raab et Babylon is 2 scientibus me; etenim alienigenae et Tyrus et populus Aethiopum, hi fuerunt ibi, id est: ubi scientes me, ubi fundamenta in montibus sanctis,
10 ibi et alienigenae, quia et ipsi in me putauerunt esse credendum. ibi ergo ceciderunt ubi magis stare debuerunt, quia et in paradiso cecidit Adam et Christus in ruinam uenit et in resurrectionem, ut ruina sit perfidorum, iustorum autem et fidelium resurrectio.
29. Denique expulsi sunt, quia iniusti uiri in loco
15 sancto stare non poterant. unde et apostolus dixit: et tu qui stas uide ne cadas, et utique ei dixit qui non corpore, sed fide ctabat. possumus et in f uturum intellegere 'ibi', ut est : ibi erit fletus et stridor dentium et: nudus ibi p e r g a m. quam breuis autem in exitu et quanta conclusio ! 'non 2
20 sim', inquit, 'superbus, ut peccem; non peccem, ne mouear; non mouear, ne cadam; non cadam, ne expellar, sicut Adam de paradiso expulsus est, quia in ipso primum pes superbiae stare non potuit'. nescit stare superbia et, si ceciderit, non nouit resurgere. et ideo pulchre iste et in superioribus locutus est de superbis : hi in c u r-
25ribus et hi in equis, nos autem in nomine dei
4 *Ps. 47, 7 5 cf. Gal. 4, 19 6 *Ps. 86, 4 9 Ps. 86, 1 12 cf. Luc. 2, 34 14 Ps. 35, 13 cf. Ps. 23, 3 15 *I Cor. 10, 12 17 cf. Rom. 11, 20
Matth. 13, 42 18 *Hiob 1, 21 24 *Ps. 19, 8
2 ceno AC uicino ftav 3 et del. C 4 sic— om. DF 5 ei cui] et uia « 6 rahab BC (v) Rhaab a babilonis AC ft 1 thus A 8 hii « ubi] add. babilonis ft 9 fundamenta] add. eius F 10 esse om. ft 11 paradisso C 16 et om. ft ei utique ft 17 ut] et B, om. Cml alt. ibi] ubi Bm2, om. v 19 quamquam ABmlC breuiter « autem] aut AC, om. ftav quanta] tam- quam a conclusio] add. in mg. uel cuncta concludat (concludit m2) B 20 in- quid Bml ne mouear] ut mouear ft non mouear om. ACv 21 nee cadam Bml 22 primum om. fta 24 iste et] ante ft hii AE 25 et om. DF \\iiE
70 Explanatio
nostri magnificabimur — hoc enim stabile, illud infi- dum — et subiecit: ipsi obligati sunt et ceciderunt, 3 n o s uero surreximus et erecti sumus. etin libro Michaeae scriptum est prophetae :noli superbe gaudere mihi, inimica me a, quia cecidi; sed resurgam. 5 cecidimus enim in hoc mundo, sed in Christo resurreximus, cui est honor, gloria, uirtus, perpetuitas et a saeculis et nunc et semper et in omnia saecula saeculorum. amen.
EXPLANATIO P SALMI XXXVI.
1. Omnis- scriptura diuina uel naturalis uel mystica uel moralis 10 est : naturalis in Genesi, in qua exprimitur, quomodo facta sunt cae- lum maria terrae et quemadmodum mundus iste sit constitutus; mystica in Leuitico, in quo comprehenditur sacerdotale mysterium ; moralis in Deuteronomio, in quo secundum legis praeceptum uita hump,na formatur. unde et Salomonis tres libri ex plurimis uidentur 15 electi: Ecclesiastes de naturalibus, Cantica canficorum de mysticis, Prouerbia de moralibus.
2. Sed quia omnium psalmorum corpus unum est, idcirco nihil in his diuisum est atque distinctum, sed prout se obtulit ratio, nulla intermissa doctrinae istiusmodi disciplina est. namque 20 et naturalem euidentissime comprehendit dicendo de angelis at que uirtutibus, sole et luna, stellis et lumine caeli caelorum et
2 *Ps. 19, 9 -4 *Mich. 7, 8 16 cf. Expos, ps. 118, tractat. 1, cap. 3
2 obigati A 3 uero] autem DF 4 micheae ABDFa . est om. Bmlp prophete scriptum F prophetae scriptum est Cav superbe] super me a 5 mihi om. a 6 surreximus Fml 7 honor] add. et 4# uirtus] salus p S amen]
mo to
add. Finit (Explicit C/J) de psalmo XXXV codd. Incipit psalmus (de psalmo B&)
mo to
XXXVI (XXXVI A tricisimo sexto F)ABp Incipit praefatio(in ras.) XXXVI C
praescribunt: In psalmi (psalmum v) XXXVI enarrationem (enarratio v) Piaefatio av
10 mistica ADF 11 Genesi] add. in factura cieaturarum A de fomia-
tione creaturae BC 12 mare, terra a 13 mistica el misterium ABDF
14 legem DF uite DF 15 humane 0 16 misticis DF 18 iccirco F 19 ut yro BCml optulit DF 22 et sole et v et stellis et {lav
psalmi 35, 29—86, 2 71
aqua quae super caelos est: quia ipse dixit et facta sunt, ipse mandauit et creata sunt. statuit ea in saeculum saeculi; praeceptum posuit, et non praeteribit. et de niysticis locutus est, cum de 2 5 occultis et sacrae unctionis unguento et de consummatione scripserit tabernaculi. quorum multiplex gratia, quoniam mul- tifariam et multis modis locutus est dominus in prophetis. nam et uenturum praefatus est dei filium principem sacerdotum, et passurum esse pro nobis et sanguine suo mundaturum nostra pec-
10 cata tituli 'pro torcularibus' declararunt et resurrecturum psalmus 'resurrectionis' expressit, et alius postea titulus indicauit, in quo 'terra eius est restituta', commutationem quoque uniuersorum futa- ram fidei sacramentis. et de moralibus plura contexuit diuersaque 3 uirtutum genera demonstrauit et dedit praecepta uiuendi, quibus
1 5 ulcera nostroruni sanauit errorum moresque renouauit humanos at- que intimos mutauit affectus, sicut docet psalmus tricesimus tertius, quern etiam Petrus sanctus in epistula sua tamquam medicamentum nostris pectoribus affixit, atque iste, qui nobis hodierna lectione propositus est. nam isti prae ceteris ethici repperiuntur, sed iste dif-
20 fusior, qui tricesimus sextus inscribitur. nam etsi ille praedulcis et 4 lucidus est, iste tamen dulcior, quia ille me docuit cohibere linguam a malo, iste desinere ab ira, indignationem relinquere, ille praece- pit sine dolo loqui, iste instituit esse mansuetum, qui praemia man- suetudinis demonstrauit. quae maiora fomenta sunt cordis humani
25 quam mansuetudo atque simplicitas, quibus et dolor omnis acceptae leuatur iniuriae et labes criminis omnis excluditur?
1 *Ps. 32, 9 2 Ps. 148, 6 5 cf . Ps. 9, 1. 50, 8. 88, 21. 45, 5 8 cf. Ps. 109, 4 10 cf. Ps. 8, 1. 80, 1. 83, 1 11 cf . Ps. 65, 1 12 cf. Ps. 96, 1 16 cf. Ps. 33, 13—17 17 cf. I Petr. 3, 10—12 21 . 23 cf. Ps. 33, 14
4 misticis ADF 5 consumatione A 6 quoniam] quam a multipharie (e in ras.) C multiphariam DF 8 profatus pa 11 tytulus F 12 futurae Oml futura 0 13 sacramento B sacramenta Cmlfi 16 affectos Bml
18 peccatoribus Fml 19 reperiuntur BCfiav 21 dulcior Am2Cm2av multo magis tf et mg. a, om. AmlB Cml quia] quoniam $av quia ille] ille qui B (i ex e)Cml 22 desineretCmi 24 demonstrauit (uit in ras.') B 26 tabes B lesie betC
72 Explanatio
3. Ad haec igitur manum medicamenta mittamus, ut uulnera nostra curemus, ne, si uelimus dicere quod alios curare possimus, dicatur nobis : medic e, cura te ipsum. ergo quod etiam non medicis, sed uulgo quoque solet esse commune, ut medicinam pauci profiteantur, plurimi tamen remedia eius aliqua scire se di- 5 cant, uel quod medicorum pueri faciunt, nos quoque alieno medica- mento remedium indigentibus deferamus. diues magisirum adhibeat,
2 pauper ministrum. qui perfecti altitudinem capit, sumat ex ipso, qui planiora desiderat, in ualle pascatur, ut paruulus, qui fluuium metuit, de riuulo bibit et qui profundum pauit, ad litora natat. pul- 10 chre autem sanctus Dauid in superiore psalmo iniusti uitam descri- bit, hie iusti; ibi iniustus exponitur, hie iustus instituitur; ille sibi delinquit,hic tolh't etiam aliena peccata.et ideo quod primum medi- camentum sit iustitiae, consideremus.
4. Noli, inquit, malignari inter malignant es 15 neque aemulatus fueris facientes iniquitatem. primum discamus quid sit aemulari, licet minor uis sermonis huius sit in Latino quam in Graeco ; nam et in bono aemulationem legimus
et in malo. denique apostolus dicit : bonum est aemulari in bono semper, et supra ipse dixit •: aemulantur 20 uos non bene, sed excludere uos uolunt, ut i 1- los aemulemini, et iterum ipse ait: aemulamini m e 1 i o r a c h a r i s m a t a, et ad Romanos habes : d i c o ergo: numquid sic offenderuht ut caderent? absit; sed illorum de lie turn salus est gentibus, ut 25 illos aeinulentur, et infra: uobis enim dico gen tibus: quamdiu ego sum gentium ap'ostolus,
3 Luc. 4, 23 12 cf. Ps. 35, 2 13 cf. I loh. 3, 5 15 *Ps. 36, 1 19 *Gal. 4, 18 20 Gal. 4, 17 22 *I Cor. 12, 31 23 *Rom. 11, 11 26 *Rom. 11, 13-14
2 alius Bml 5 se scire Fml 6 fatiunt (iunt in ras. m2) B .7 pro- feramus BCv adibeat AB 10 bibat Am2Cmlpav pauit scripsi putauit a pauet pav littora C notat Cml litus (littus Eav) enatet fiav pulcre E 11 dauid sanctus C iniusti uitam] iniustitiam 0 12 iusti] iustitiam £
14 coneideremus] add. Incipit psalmus s. I. £ Explicit praefatio. Incipit de psalmo C Psalmi XXXVI enarratio a Enarratio v 19 dixit BC 23 karismata A 24 sic om. B 25 delicto BC est om. BCmlp 27 apostolus gentium £
psalmi 36, 3—5 73
ministerium meum inlustrabo, si quo modo aemuler carnem meam et saluos faciam a 1 i- quos ex ipsis, hoc est : afficiam carnem meam ; denique co Graecus habet. nam et hie pr) naQa^ri'kov iv Jiovrj- habet (et) /trjde fytov roix; 7toiovvra<; tr\v avofttav, hoc est: noli malignos in aemulationem excitare, quoniam illi non de bono, sed de malo certant.
5. Quid est in aemulationem excitare? exemplo, si possu- mus, aperiamus. intemperantes mulieres quaedam sunt, quae ali-
10 orum coniugum corda sollicitant. quos cum suae consuetudini pro- broque subdiderint, non contentae erroris sui habere secretum student coram iugalibus eorum suum iactare flagitium, ut eas in ze- lum sui excitent et inflamment triumphum quendam de dolore probarum mentium et commotione captantes. quae aemulatione 2
15 feminea tori proprii contumeliam non ferentes soluunt conplaciti uincla coniugii aut cotidiana lite decernunt fitque ex aemulatione discordia, ex dissensione dissidium, quo domus tota turbetur. exemplo igitur proteruae mulieris cognosce, qui legis, partes esse ne- quissimae detestabilisque uersutiae inproba aemulatione alterius
20 animam commouere aliudque esse zelum, aliud parazelum. haec est 3 enim praua aemulatio quae bonorum subintrat affectum, qua etiam ludaeus errauit, qui a uero et bono euangelicae disciplinae deuius legis aemulatione deflexit, sicut de se apostolus ait, quod secundum aemulationem legis persequebatur ecclesiam Christi.
4 Ps. 36, 1 23 cf. Phil. 3, 6
4 parazeloso a parazelos ft M (aa F) H HAP ABA O YEOV (N E)
nOHHPOa* (OCO EF)M (aa F) ENOIC 0, corruptius a 5 et addidi M(aa F) H DEZHAO Y TO YC UOIO YNTAC YHHAHOMIAN /?, corruptius a 6 illi] nonnulli ABmlCml 10 consuetudini suae jtav 11 contemte Fml
14 probrarum ABmlft communione A emulationem Am2 15 feminatoris (sic) A contumeliamque Am2 16 uincula ABav cot(-tt-fi)idiana Bfi coti- diane AC h'te scripsi uite a uita ft rixa au, in mg. uita a decertant ftav 17 dissentione D disidium B desidium Cml discidiuro /J qua AC ,18 legit F 19 inprobam Bml in prauam £ et mg^a aemulationem Bmlfi et mg. a 20 ani- mum ft alt. aliut Cml 21 parua C 22 et om. ft disciplinae] add. itinere fyn2Cv deuia BCftav
74 Explanafcio
6. Ergo quamuis deus noster ingratis ludaeorum offenderetur frequenter affectibus et querelis, tamen adsumptum semel et electum sibi populum minime reUnquebat; sed synagoga tamquam meretrix pfocax irritare eum coepit in aemulationis amaritudinem praeuari- cationis se miscendo sacrilegiis. denique dixit ad sacerdotem Aaron: 5 fac nobis deos, ut adoremus, et uituli caput adorare
2 coeperunt. unde per canticum magnum Moysi dominus in ore ipsius resultauit dicens : ipsiexcitauerunt me in aemula- tionem in non deo, irritauerunt me in simu- lacris suis; ego autem excitabo eos in aemu-ia lationem in non gente, in. natione insipienti
sirritabo eos, en quomodo dominus condemnauit synagogam propter meretricios mores, quo ipsorum in eos uersutiam retorqueret et suo afficerentur ingenio, qui dominum deum suum, a quo assumpti fuerant, grauibus sacrilegiis refutarunt deos sibi quos colerent eli- 15 gentes, assumens e contrario sibi ecclesiam de profanis, quos praelatos sibi sine lege, sine gratia ludaeorum populus ingemesceret atque eo amplras in aemulationem illorum excitaretur affectus, quo uiliorum facta esset electio; nam ante quo afficeretur populus non habebat,
4 cum solum se a domino consideraret electum. ubi uero aduertit ad- 20 scitam ex nationibus conuenam plebem, quae sibi legem domini, prophetarum oracula, testamentum nouum domini uindicaret, tune demum excruciari nimio coepit affectu, posteaquam se repudiatum esse cognouit denique si uideat gentilium caeremonias, non moue-
6 *Ex. 32, 1 8 *Deut. 32, 21 21 cf. conuenarum plebs Liu. II 1, 4
3 sinagoga ADF tamquam scrips* tantmn'oxW. v ut a 4 coepit] fecit/? 6 ut] quos pav 9 . 11 non in Fml 9 simulachris OF 11 gentem codd. nationem £ insipientem p insipiente av 12 en om. BCDF sinagogam propter Aa synagogae cet. v 13 meretriceos DF quod AB (teste 6) C 14 et] ut a 15 resultarufit A refuttarunt Bml 1G prophanis a quam (qua C) praelatam (— ta EC) BCfiv 17 ingemisceret BCpav 18 excitarentur Fml 19 afficeretur] add. ille pav 20 ad scientiam «, add. dei ACm2 21 conue- riientem A conueniam BmlCml conuenisse Bm2 domini om. DF 22 do mini] deum a uendicaret^.m2#wJCa 23 nimio] in uno BintimoF 24ceri- monias A
psalmi 36, 6—8 75
tur; si audiat profectum ecclesiae, misera torquetur inuidia. comple- tur ergo in ludaea : et ego in aehiulationem eos e x- citabo in non gente.
7. Accedit ad cruciatus grauioris aerumnam, quod ex gentibus 5 peccatores sibi uidentur esse praelati, qui ne gentis quidem ali-
cuius aut nationis nomen attollant. nam omnis congregatio cuius- que regionis nomen sibi uindicare consueuit, ut Aegyptii Aethiopes Syri ludaei Arabes prouinciae suae terrarumque suarum uocabulum praeferunt. nos de diuersis populis congregati uocabulum nobis unius 2
10 gentis non possumus usurpare et ideo, quia nomen non habebamus in terns, de caelo accepimus, ut Christi populus diceremur. sed hoc gentilis stultitiam putat, ludaeus obprobrium. uerum est ergo quod scriptum est, quia ultus est deus propriam contumeliam ecclesiam sibi ex non gente quaerendo et earn ex gente insipiente ue-
15 tusto illi atque regali populo praeferendo. quae sit gens insipiens 3 quae praelata sit, audi dicentem : quoniam stulta mundi elegit deus, ut confundat sapientes, et iterum: si quis uidetur sapiens esse inter uos in hoc saeculo, stultus fiat, ut sit sapiens, reddidit ergo,
20 non intulit dominus aemulationis commotionem, ut esset non in forma imitationis, sed in poena iniquitatis.
8. Denique Latinus interpres uolens distinctionem facere inter aemulationem uirtutis et aemulationem offensionis ait : n u m q u i d aemulamur domino? hoc est : numquid domino offensionem
25 aemulationis inferimus, ut de his edamus quae immolata simulacris sunt, sicut ludaei eum sacrificando simulacris exasperarunt ? quodsi inter homines excitandae aemulationis offendit intentio et frequenter
2 *Deut. 32,21 12 cf. I Cor. 1, 23 16 *I Cor. 1, 27 18 *I Cor. 3, 18 23*1 Cor. 10,22
1 ecclesiae] add. cruciatur Bm2Cav raiseraturque B (exp. el in mg. scr. uel uisceratur) miseraque Cm2v torquetur om. BCml ' 2 in ludaea]
inuidia BCml, om. ft et om. a emulatione « 3 gentem p 4 erumna A 6 aut]-ue pav cuiusque] alicuius p 1 uendicare ABmlCDFa 12 ergo est F 14 non ex BC 16 praeclara p 18 inter uos sapiens esse ttav\ cf. Expl. ps. 43, cap. 6 et Expos, ps. 118, fractal. 22, c. 10 20 commotionem scripsi communionem codd. av 25 iis Eav simulachris CF (bis) 26 ex- asperauerunt pav 27 offendat Bml frequenter] add. si a
76 Explanatio
persona exasperati superior inuenitur, quod incentori aemulationis fraud! esse consueuit, cuius stultitiae est maiestatem irritare diui- nam et offendiculo aemulationis incessere, ubi nulla ultionis est dif ficultas !
9. Non debemus igitur malignis aemulandi aduersum nos 5 aculeos ministrare, qui etiam non lacessiti inuidiae stimulis excitan- tur ut noceant, sicut Cain fratrem occidit, quia magis illius sacrifi- cium acceptum est quam quod ipse putauerat offerendum; in quo non aemulatus Abel, sed inuidus Cain praelationis gratiam scelesto parricidio persecutus est. non enim ille fratris uoluit obumbrare sa- 10 crificium, sed seruare sacrificii disciplinam, ut primitias nulla desi- dia moraretur nee aliqua in usus proprios deriuata usurpatione
2 uiolaret. Saul quoque triumphatorem Palaestinorum Dauid pro- phetam et propriae conseruatorem salutis iuuencularum sibi sermone praelatum temptauit insidiis, teli iactu parauit occidere ac paene is sanguinem generi fuderat innocentis, nisi uulnus ille sinuati corporis inf lexione lusisset. quae ibi malitia, si iuuenculae dixerunt : Saul in milibus, Dauid in decem milibus? quam atrox autem inuidia regis Saul, qui sermonis errorem in innocentis exitium deriuauit! 20
10. Neque aemulatus, inquit, fueris facientes iniquitatem. non repetiuit, quod dixerat, sed mutauit aliud est enim subaemulari, aliud aemulari; subaemulatio astutiam habet, aemulatio simplicitatem. sed tamen etiam ipsa cauta debet esse sim- plicitas et prouida, ut nouerit quid cauendum sit; neque enim otiose 25 dictum est: estote astuti sicut serpentes etsim- plices sicutcolumbae. spiritalis ergo debet esse astutia,
15 cf. I Reg. 19, 10 17 *I Reg. 18, 7 21 *Ps. 36, 1 26 *Matth. 10, 16
1 exasperantis « quod om. a incentori aemulationis ed. Rom. incen- toria e (ae-0v) mulationis codd. av 2 stultitia esse (est Fm2) p 3 offendi- €ulum £ incessere av increscere codd- 6 lascessiti EC excitentur Dml 7 cayn DF 8 acceptum est om. a esset au offerendo Bml 9 cayn F 12 deriuatns ^ 15 iaculo codd. av, correxi 16 simulati a (egexhvev I Reg. 18, 11) 17 luisset BCml elusisset v; cf. Expos, ps. 118, tractat. 17, cap. 25: (Dauid) allophyli impetum lusit 19 in om. Cml 21 inquid BmlC fueris inquit ft facientem Ami 26 et om. B
psalmi 86, 8—11 77
quae seruet salutem, dolum nesciat, spiritalis debet esse simplicitas. uidetur autem etiam alio loco distinctionem subaemulationis scri- 2 ptura fecisse, cum dicit : et auferetur zelus Ephrem et inimici ludae peribunt; non erit aemulus 5 Ephrem ludae et luda non uexabit Ephrem. alibi autem habet : sic et uos, quoniam aemulatores estis spiritalium, ad aedificationem ecclesiae quaerite ut abundetis. aemulatores pro bonis et bonae rei imitatoribus posuit, aemulum pro oblico et inuido.
10 11. Primum est ergo, ne malignos ad aemulationis malignitatem lacessas, secundum, ut non aemuleris iniquitatem facientes. plerum- que enim uidentes pii fraude aliquos et astutia quaesisse diuitias et peruenisse ad honores aemulatione deformi uias eorum sequi gestiunt, ut ad diuitias et honores simili arte perueniant uel in contra-
15 hendo coniugio circumscribant adulescentulas. quid enim prodest, % cum ipsae diuitiae et omnis gloria saecularis tamquam faenum cito arescat et tamquam holera herbarum in ipsa specie sui floris inter- cidant ? omnis caro faenum et omnis gloria ho- minis ut flos faeni. noli ergo magnopere affectare quod
20 perpetuum esse non possit, noli esse aemulus et oblicus, noli esse con- tentiosus et decertator in zelo. unde et Aquilas dixit : noli c o n- certare in malignantibus, Symmachus : n o 1 i c o n- t e n d e r e. Loli etiam esse imitator iniquitatis et fraudis, sed esto s apostolicae doctrinae, propheticae gratiae sanctorumque uirtutis
25 imitator, ut fructum feras et messem bonitatis recondas, sicut Joseph, qui multitudine frumenti famem diuturnae sterilitatis ex- clusit, ut Habacuc, qui prandium messoribus deferendo eleuatus
3 *Esai. 11, 13 6 *I Cor. 14, 12 f 16 cf. Ps. 36, 2 18 *Esai. 40, 6 21 Aquilas et Symmachus Ps. 36, 1 26 cf. Gen. 41 27 cf. Dan. 14, 32 sqq.
3 effrem (ter) a 5 ludas v 6 habes Am2pav S habundetis « 9 ob- liquo CmZpav 11 lascissas Bml lascessas Bm2Cml 13 adulatione B
(tesle b) Cp 14 siinili arte] similiter £ uel] et pa 15 adolescentulas ACfiav 16 foenum Ba fenum cet. v 17 olera Cpa j 18 f^num C foenum Ba fenum cet. vt item lin. 19 20 obliquus f$av 21 aquila ACm2p(av) 22 simachus A siramachus BC symmacus DF 25 immitator C 26 famen B 27 abacuc A ambacum Bml a*bacuc Em2C abacuch pa defferendo B
78 Explaiiatio
ab angelo aerii tramitis iter carpsit et redditus terris inter saeuos leonum strepitus pio prophetae dulce conuiuium ministrauit.
12. Recte ergo dicit propheta : s per a in domino et f ac b onitatem et inhabit a t err am et p as cer is in di- uitiis eius. quae est terra quam suadet inhabitandam nisi 5 anima tua, quam bene debes excolere, frequenter spiritalibus inarare uomeribus, ne longo inhorrescat situ? bonus enim agricola coti- diana operatione et peruigili sollicitudine exercet agrum suum et propria rura custodit, ne deuastet ea aper de silua et fructus matu-
2 ros raptor eripiat. ara ergo terrain tuam, ut, cum uenerit qui seminat 10 uerbum, animanvtuam inueniat praeparatam, ne supra inculta cor- dis tui decidat semen et ueniant aues caeli et diripiant quod fuerit seminatum. quae sit ergo terra, audi dicentem : ecce exiit qui seminat seminare agrum suum. et dum semi nat, aliud cecidit secus uiam, aliud supra 15 petram, aliud supra terrain bonam. quod autem supra terram bonam, hi sunt qui in corde bono audientes uerbum- retinent et fructum a f f e-
3 runt per patientiam. mundum sit ergo cor tuum, munda sit anima tua, ut fructum bonitatis possis afferre, hoc est 20 gratiae spiritalis. bonitas enim fructus est spiritus sancti, sicut scriptum est: fructus autem spiritus est ca- ritas, gaudium, pax, patientia, benignitas, bonitas, fides, modestia, continentia. hi sunt fructus, quorum diuitiis pascimur et ubertate satiamur. in hac terra 25 uitem illam fructiferam iustus Noe plantauit et de fructu eius bibit atque intimo corde solutus est, quando eum laudabili pietatis ami-
4 ctu induit uirtutum suarum geminata posteritas. alio quoque loco nobis istas propheta sanctus diuitias demonstrauit, quibus erat diues in Christo et omnibus, quae ad uitam aeternam conducerent, so abundauit. et re uera quis ditior quam qui diues in domino est, ut
3 Ps. 36, 3 9 cf. Ps. 79, U 12 cf. Matth. 13, 4 13 *Luc. 8, 5—8 16 *Luc. 8, 15 22 Gal. 5, 22—23 26 cf. Gen. 9, 20—23
1 aerei A seuus Cml 4 inhabitato v 1 inorrescat A 9 earn BCDEFml 10 conuenerit D (-non F) 12 deripiant Bml 17 hii ft ii av 24 hii DF 27 eum] cum ft 28 induitur ft 31 habundauit « abundabat ftav
psalmi 36, 11—14 79
possit dicere : in uia testimoniorum tuorum dele- ctatus sum quasi in omnibus diuitiis? quid enim poterat deesse uiro qui caelestibus ditabatur oraculis ? et ideo suadet hoc psalmo, ut thesaurum ilium nobis quaeramus aeternum et dele- 5 ctationem eius adquisitione capiamus.
13. Ideoque ait: delect ar e in domino, et da bit tib i petitiones cor dis tui. quare non dixit 'tuas', sed 'cordis tui petitiones'? etenim petitiones exterioris hominis interi- orisque communes non sunt nee omnes probantur a Christo, quia
10 lex carnis legi mentis frequenter repugnat. quae autem interioris sunt hominis, qui renouatus est spiritu, illas petitiones dominus petitus donat effectu. unde et alibi ait: tribuat tibi dominus 2 secundum cor tuum et omnes petitiones tuas confirmet. 'secundum cor' ait, non 'secundum appetentiam
15 carnis' et illas petitiones, inquit, quae prodeunt ex intimo corde, confirmet, non quae ex carnis huius inlecebra et uoluptatibus diri- guntur.
14. Reuela ad dominum uiam tuam et s p er a in eum, et ipse faciet; et..educet si cut lumen
zviustitiam tuam et indicium tuum si cut meri diem, hoc solo uersiculo qualis esse debeas declarauit; quis enim reuelat uiam suam nisi qui deo occultorum suofum arbitro interna sui pectoris confitetur? bene ait 'reuela', hoc est: aperi 2 conscientiam tuam, ne earn saeculi istius grauet umbra uel
25 carnis. prorumpentia enim semina si fuerint obumbrata, tenu- antur, soli obiecta pinguescunt. quid de seminibus loquor? ipsas arbusculas, quo minus sese in altum subiciant, umbra siluestris inter- necat et prohibet brachia ramosa diffundere. pulchre autem dixit: 3
1 *Ps. 118, 14 6 Ps. 36, 4 10 cf. Rom. 7, 23 cf. II Cor. 4, 16 11 cf. Eph. 4, 23 12 *Ps. 19, 5 18 *Ps. 35, 5—6 27 sese subiciant] cf. Uerg. Eel. 10, 74. Georg. 2, 19 umbra siluestris] cf. Quid. Met. 13, 815
4 thessaurum C 8 etenim petitiones om. pa -enim petitiones om. ABml inteiioresque Bml 9 non om. ABCmlfia 10 legi* C 11 petitus] petitori BCav petito 0 12 affectu A effectum Bml 15 inquid BCml Ifi confirma B confirmat DEFml 21 qualis] quid £ 22 aibitrio Fml 25 enim om. BCfia 27 arbustulas BC se DFa
80 Explanatio
reuela ad dominum uiam tuam, quia natura hominum prona peccato uelut quoddam menti nostrae uelamen obducit, ne nostra domino peccata fateamur, qui potest uulnera nostra sanare, ut erubescat quis ore proprio postulare medicinam, ne coram homi-
4 nibus sua prodantur obprobria. premit igitur se intra hominem con- 5 scientia, cum latere non possit, et tamdiu differt, quoad uulnus efferueat, ut iam non fidei salubritate, sed inmedicabili atrocitate ulceris detegatur. reuela, inquit, ad dominum uiam tuam, hoc est : aperi uiam tuam, noli abscondere, sicut absconde- bat Cain, qui latere cupiebat ; omnis enim qui male agit 10
5 odit lucem. reuelabat Dauid uiam suam, qui ait : d i c o ego opera mea regi. aperi sensum tuum, ut nihil sit quod timeas reprehendi; reuelauit et Paulus, qui praesumpsit dicere: nihil mihi conscius sum. is actus, ea uita sit, ut uia tua coram patre tuo luceat qui in caelis est. 15
15. Sed quia obnoxia fragilitati omnis hamana condicio est et non nostrae est potestatis iter nostrum ex uoluntate dirigere, ideo tibi dioit: 'spera in domino, et ipse faciet', hoc est: ut aperiat uiam tuam nee talem te esse permittat, ut fugias lucem, dum times prodi, et diligas tenebras, ut tua possis occultare flagitia dicens : t e n e- 20 brae operiunt me; quis scit si uidet altissi-
2 m u s ? quomodo enim potest, qui adulterium molitur, non noctem suis accommodam quaerere temptamentis, qui falsum cogitat, testem suae fraudi adhibere, qui corruptelam iudicis captat, ut opprimat innocentem, iniquitatis non explorare secretum? latro solitudines 25 obsidet, noctis tenebras operitur, ut sceleri cedat effectus. iniquitas
3 ergo tenebrae sunt, d e u s lux est. et si tu uelis tuam occultare
1 . 8 *Ps. 36, 5 10 loh. 3, 20 11 Ps. 44, 2 13 I Cor. 4, 4 14 cf. Matth. 5, 16 18 cf. Ps. 36, 5 20 *Eccli. 23, 18 (26) 27 I Job. 1, 5
1 tuam om. Ami 2 mentis BDF 4 ore] operi ACm2 opere Bml 1 ut iam] utinam B 8 inquid BmlC 10 cayn DP 13 adjicere v 16 conditio codd. av 19 nee] ne DF 20 possis tua fiav 23 accommodandam
AmlBC 24 fraudis Bt$ 25 latro] add. in pav solitudine subsidet @av solitudines obsitlet nig. a; cf. Expos, ps. 118, iraciat. 7J, cap. 7: qui (latrones) auersa uiamm obsidere consuerunt 26 tenebris/'w^a tenebras mg.a oppe- litur v
psalmi 36, 14—16 81
iustitiam, deus earn educit in lucem nee patitur latere indicium, quo ea quae bona sunt elegisti, quae improba refutasti. nee solum facit tuum lucere iudicium, sed lucere sicut meridiem, quando se sol iste in splendorem totus effundit, meridies est; meridies erat, 5 quando Joseph cum fratribus epulabatur non ultus iniuriam, sed oblitus.
16. S t(,b ditus esto domino et ob s ecr a eum. non solum ut subiectus domino sis, moneris, sed etiam ut obsecres domi- num, quo possis tuae studium subiectionis implere, sicut et supra
10 ait: reuela domino uiam tuam et spera in eum. non solum reuelare uiam tuam te conuenit, sed etiam sperare in do mino, bona autem subiectio non abiecta, non uilis, sed gloriosa atque sublimis; ille enim subditus deo est qui facit domini uoluntatom. denique quis ignorat, quod sapientia mentis praestantior quam car- 2
15 nis sapientia sit? sapientia autem mentis subiecta est dei legi, sapi entia carnis non est subdita, et addidit apostolus : nee enim p o t e s t. esto ergo subditus, hoc est proximus Christo, ut legem im- pleas. denique Christus faciendo uoluntatem patris legem impleuit et ideo finis est legis et plenitude est caritatis, quia diligens patrem
20 effectum omnem eius adhibuit uoluntati. unde pro gloria apostolus 3 dixit : cum autem subiecta illi fuerint omnia, tune et ipse subiectus erit illi qui sibi sub- iecit omnia, ut sit deus omnia in omnibus, et ipse dese ait: nonne deo subdita est anima mea? ab
25 i p s o enim salutare meum. denique pro pietate erat, non pro infirmitate Joseph et Mariae parentibus subditus. gloria autem Christi maxima, ut se uniuersorum hominum pectoribus infundat et omnes reuocet ab impietate perfidiae et gentilitatis
1 cf. Ps. 36, 6 5 cf. Gen. 43, 16 7 *Ps. 36, 7 10 *Ps. 36, 5 15 cf. Rom. 8, 7 16 Rom. 8, 7 19 cf. Rom. 10, 4. 13, 10 21 *T Cor. 15, 28 24 *Ps. 61, 2 25 cf. Luc. 2, 51
1 educit a educet ftv duceta 2 improba] probra ft 3 se om. ft 4 effun- <litur ft meridies est om. Aft 8 domino sis] sis deo ftv 10 ait — in eum om. ABmlfta et om. B 11 in] de ft dominum v 13 deo est sub ditus ftav 19 quia] qui a 20 affectum ftv 22 tune — subiecit omnia om. ft 23 alt. omnia] add. et BCft, cf. Explan. ps. 61, cap. S 26 subditis KmlCml 27 Christi om. F 28 pr. et] ut F
LXIV. Ambros. pars 6. Petsohenig. g
82 Explanatio
4 affectu, ut sibi facial esse subiectos. cum autem sibi subiecerit omnia, cum intrauerit plenitude gentium et saluus factus fuerit omnis Israel et toto orbe unum fuerit corpus in Christo, tune erit et ipse subiectus, munus suum deo patri offerens et quasi princeps omnium sacerdotum et caelestibus compos altaribus, ut sit 5 sacrificium fides omnium, pietatis ergo est ista subiectio, quod erit subiectus in corpore dominus lesus, cuius nos surmis corpus et
5 membra, esto ergo, homo, subiectus Christo, hoc est: subditus sa- pientiae dei, subditus uerbo, subditus iustitiae, subditus uirtuti, quia haec omnia Christus est. omnis homo deo se subiciat; non enim 10 unum, sed omnes docet, ut subiciant cor suum, subiciant animam
6 suam, subiciant carnem suam,quo sit deus omnia et in omnibus, sub iectus ergo est qui plenus est gratiae et suscipit iugum Christi et mandata domini strenue et incunctanter exequitur, sine subiectione autem, qui se frustra extollit sensu propriae carnis inflatus, insolens 15 deuotionis et piae declinans obseruantiam seruitutis, quam ipso iure naturae auctori debemus aeterno. postremo qui sine peccato est subiectus est Christo, quoniam redemptus a domino est; qui autem in peccato est, non potest dici liber, sed seruus, quern grauia tenent uincla peccati. 20
17. Sequitur : ne aemulatus / uer is eum, qui pr o sp er e dirig itur in uia sua f aciens iniqui- tatem. euidenter hie quid superius senserit intimauit, non ex- citandos malignos aemulatione ad malignitatem neque imitandos facientes iniquitatem. non enim iniquitas, sed prosperae res, quac 25 proueniunt iniqua gerentibus, nos saepe sollicitant, ut eos pu- temus imitandos, quo ad eorum possimus peruenire successus, di- centes : ecce ipsi peccatores et abundantes in saeculo optinuerunt diuitias. et dixi: ergo
2 cf. Rom. 11, 25—26 7 cf. I Cor. 12, 27 13 cf. Matth. 11, 29 15 cf. Col. 2, 18 19 cf. loh. 8, 34 21 *Ps. 36, 7 23 cf . Ps. 36, 1 28 Ps. 72, 12—14
2 et] cum £a, om. BCml 3 corpus fuerit DF 5 compos] corpus
AmlBCft 10 deo om. C 11 ut om. A 12 quo] quod AEmlDFa et om. v 13 est ergo 0 suscepit a 14 exsequitur Bv 16 ipsi Bm2 17 debemus auctoii£ 19 autem] add. est Bm2 estom.BDE 20 uincula «av 25 pros perae res] prospeiis (tas s. ris scr. ml) B 28 habundantes « 29 saeculum B obtinuerunt BCpav
psalmi 36, 16—18 83
sine causa iustificaui cor meum et laui inter innocentes manus meas et fui flagellatus t o t a die. si igitur flagellatus est Dauid, cauere debemus, ne et 2 nos flagellemur et dicatur nobis, quia diuitiae honores potentiae 5 generation! huic uideantur esse disposita quasi uaga et incerta pecuniae opera iniquitatisque compendia, non quasi praemia ulla uirtutis ideoque uelut somnium ueniant et cum somnio te surgente deficiant. ipsos athletas, cum uicerint, certum est coronari, non antequam uincant. nobis lucta cum saeculo est; uince ante sae- 3
10 culum quam coronam petas. nemo ante coronatur, nisi certamen impleuerit. qui stadium currunt, numquid ante brauium accipiunt quam stadium percucurrerint ? quanti priores in exitu cadunt et cursus sui celeritate fraudantur! numquid tu deo quam Paulus acceptior? ille uas electionis, ille gentium doctor numquam sibi
15 in hoc saeculo coronam ausus est postulare. denique audi dicentem: certamen bonum certaui, cursum consum- maui, fidem seruaui; quod reliquum, reposita est mihi iustitiae corona, quam reddet mini dominus in illo die. Paulus ille raptus in tertium caelum 4
20 — qui audiuit ea quae non licet homini loqui, utrum corpore esset raptus an sine corpore, nescit,sicut ipse testatus est— , Paulus ergo dicit in ilia die coronam sibi esse reddendam : tu hie tibi ut reddatur insistis ? imple ergo certaminis tui tempus. non semel athleta luc- tatur nee semel proeliatur miles, ut stipendia sua possit implere;
25 et tibi non cum una passione luctamen est.
18. Superiores si euaseris passiones, ira succedit et ideo tibi dicit scriptura : de sine ab ira et r elinque indigna-
1 cf. Ps. 72, 19—20 10 cf. II Tim. 2, 5 11 cf. I Cor. 9, 24 14 cf. Act. 9, 15 . I Tim. 2, 7 16 *II Tim. 4, 7—8 19 cf. II Cor. 12, 2—4 27 *Ps. 36, 8
3 est om. BCml et om. Cml 6 peccuniae AC 1 sompnum DF somno ft te surgente} te icsurgente AmlBCt 8 adhletas B uincerint Fml 9 lucto Bml 10 **quam (ca eras.) A ut eel. av 12 percunerint BCftav priore Bml priori Cml 17 quod] add. est Bm2 relieum B, add. estftav 18 corona iustitiae ftav, cf.Expos.ps. 118, tractat. 7, cap. 12 exlr. alt. mihi s. LAB 19 illo] ilia Ev 20 ea] arcana v utrum] add. in v 22 tu om. Cml 26 si (s. I B} superiores BC si om. ft 27 derelinque ft
84 Explanatio
tionem. sunt multa uitia quae obrepunt insipientibus. ira grauis passio est; plerumque accendit inuitum et uolentem mitius uindi- care in furorem rapit, ut perimat quern putauerit coercendum. com- motus gladio saepe transuerberat innocentem, amicos et fratres
2 per indignationem plurimi peremerunt, ideo sapiens dicit: ira 5 perdit etiam sapientes. Salomonis dictum est, quia non solum quoscumque de medio homines, sed etiam ipsos perdat ira sapientes. et Dauid sapientem monet dicens : d e s i n e a b
i r a, ne, cum accenderis ilia, non desinat priusquam te eius flamma consumat. r e 1 i n q u e, inquit, indignationem, hoc est : 10 natura te rapit, mouet affectus, culpa te alicuius excitat uel offensa, ut indigneris, sed non usque quaque, ut modum nescias: relinque
3 earn, finem inpone, ne te in peccatum trahat. hoc est quod supra dixit : irascimini et nolite peccare. non enim hor- tatur ut irascaris, sed ad tempus cedit affectui, dat tamen medica- 15 mentum, ne diutius uis ulceris serpat. 'irascimini', quod ait, tuae est passionis. medicus enim non statim adhibet medicamenta lan- guori. si dolor feruet, fomenta adhibet, ut mitescat dolor; si febris exaestuat, remedii tempus expectat, ipsum potum sitientibus negare
4 consueuit. non dicit: 'noli febrire', cum uapor feruet aegroti, sed 20 dicit: 'expecta desinat febris, digeratur commotio'. sic et propheta non potuit dicere homini, cuius caro ut uariis morborum, it a com- motionum passionibus excitatur : 'non irasceris', sed dicit : 'd e s i n e ab ira et indignationem relinque, ne pecces ; ira
5 enim grauis est magistra peccati'. alius quoque medicus dicit: s o 1 25 non occidat super iracundiam tuam, ne, dum diu differs, ueniat ille, qui calefactum corporis somno excitare
5 *Prou. 15, 1 8 Ps. 36, 8 10 . 23 *Ps. 36, 8 14 Ps. 4, 5 25 *Eph. 4, 26
2 est om. p plurimumque F 5 perimerunt Bml 1 homines de medio $ 9 accenderit F, add. earn Bmlpav, ea Bm2Cml, eras. C eius om. F 10 inquid EC 11 nature F rapit] add. et F culpa te] culpae a ah' cuius] add. occar'o Bm2C 12 sed om. B 13 te ne Bml 14 dixi BC ortatur AB 15 ut om. Bml cedat B teste b affectum B affectu Cml 19 ex- spectat AEv 20 nolite Apa 21 exspecta Ev 23 excitur Ami irascere Pav desiua B 26 tuam] uestram AmlCmlpav, cf. Ind. loc. ad Cassianum et Matthaei locus pap 87, 10 27 corpus Cm2 exitare B
psalmi 36, 1&-19 85
consueuit, et stimulet te, inserat tibi cogitationes et in secreta se tui cordis inmergat dicens: 'uindica iniuriam tuam, uirum te esse cognosce; femineae infirmitatis est non capere uindictam. ergo 6 contemnere te debuit seruus, frater decipere, amicus illudere, et 5 tu adhuc tuam non ulcisceris contumeb'am ? proscribas necesse est, gladio oportet insurgas et dolorem tuum aduersarii morte soleris. uir fuit ille, qui suum occidit inimicum; merito praedicatur, quia ita se uindicauit, ut alius irrogare ei non auderet iniuriam4. his stimulis plus accenditur, plus mouetur, ut compleatur quod scriptum
10 est: ira perdit etiam sapientes.
19. Ergo tu ne audias eum, ne aemuleris ut ne- quiter facias, quoniam qui nequiter agunt e x- terminabuntur. exterminantur, qui radices non habent, sicut holera uel faenum. holera infirmus manducet, tu autem uitem
15 insere in agro tuo, uineam institue et, si uenerit Achab, qui tibi dicat : da mihi uineam tuam, ut holera mihi i n s £ r a m, noli ei adquiescere, ne ex consensu tuo caduca serat, abscidat aeterna. ideo Nabuthe inter sanctos habetur, quia maiorum 2 suorum hereditatem ne regi quidem putauit esse cedendam et lapi-
20 dari maluit, ut uineam suam non daret in direptionem. hereditas maiorum fides uera est. extiterunt Arriani regali subnixi potentia, qui templum domini putarent sibi esse tradendum, supplicia acerba minitantes. sed absit, ut apud mentem domino seruientem praepon- deraret magis poenae formido quam forma pietatis. non praeualuit 3
35 perfidia, quia fides restitit. est etiam quaedam uinea in pectoribus fidelium, de qua dicit Esaias : uinea facta est dilecto
10 *Prou. 15, 1 11 *Ps. 36, £-9 16 *III Reg. 20 (21), 2 21 exti- terunt Arriani] lustinae persecutionem (a. 385—386) significat; cf. Sermo contra Auxentium et Epist. 20—21 26 *Esai. 5, 1
1 se om. $a 2 cordis Bm2C corporis ABml pectoris $av 4 amicos Bml 5 non tuam Fml scribas AmlBC 6 soluas ACv solueris B 8 alios Bmjf, add. ignorans audiret BCu ei irrogare Fml irrogare — iniuriam] eique (add. irrogare v) non auderet (audiret Bml) inferre (s. 1. B, om. v) iniu riam BCv 10 perdet BC 14 olera bis av, pr. F fenum AmlBfiv foe- num a 16 olera Fav 17 seram pav serat] add. et Bm2C 18 abscindat av nabute C 21 exstiterunt Ev Ariani v 22 acerua Bml 23 abscit Bml preponderant a 26 ysayas C ysaias £
86 Explanatio
in cornu uberi. hanc uineam dominus plant auit in cordibus nostris et ideo legimus dicentem deum : ego te plantaui uitem fructiferam totam ueram. nemo ergo de agro animae nostrae hanc auferat uineam, quia benedicta est ea uinea. ideoque dictum est de sanctis : a fructu frumenti, u i n i 5
4et olei multiplicati sunt. bonum est ergo habere intra te torcularia uino redundantia, ut fluat tibi uinum in uas tuum de uinea Sorech, p o c u 1 u m illud inebrians quam prae- c 1 a r u m. Sor-ech enim uinea noui principii, nouae aequitatis. unde et dicitur nobis : cantate deo uestro canticumio nouum; principium eius, magnificate nomen eius ab extreme terra e. haec ergo uinea uuas faciat, non iniquitatem. ideo relicta est uinea ludaeorum, quia i n i q u i- t a t e m fecit, ut scriptum est, e t non i u d i c i u m. nos ergo fructum feramus in Christo, ut perpetui esse mereamur. 15
20. Sustinentes enim dominum possidebunt t err am, illam utique terram uiuentium. est quaedam terra cae- lestis, quae fructum caelestibus ferat, de qua ait : credo u i d e r e bona domini in terra uiuentium. haec terra multo hominum sudore uentri ministrat alimenta, ilia terra bona domini 20 sine ullo labore fructificat, in qua iustorum diuturna possessio
2 et piae mentis hereditas est. et bene ait : s u s t i n e n t e s autem dominum hereditate possidebunt terram. haec est enim terra quae non praeterit; nam caelum et terra praeteribunt, u-erba autem domini non prae-25 t e r i b u n t. et ideo nee ilia intellegibilis terra poterit praeterire paradisi, in qua sunt qui domini uerba conseruant. in hac terra conlocatus est Adam, ut fructum aeternae caperet uitae ; sed quia uerba domini seruare non potuit, ideo in possessione quam acceperat
2 *Hier. 2, 21 5 *Ps. 4,8 7 cf. Prou. 3, 10 8 cf. Esai. 5, 2 *Ps. 22, 5 10 *Esai. 42, 10 13 *Esai. 5, 7 1'6 . 22 *Ps. 36, 9 18 Ps. 26, 13 24 *Matth. 24,35
3 uineam £ (annehov) 4 uineam] uitem v uinea] uitis v 8.9 soreth ff (a) 8 illud om. .9 9 principii] add. est C, est et v nouae] noua est ABa, om. C aequitas a 10 et om. ft domino BCpv 11 principium eius om. tta 17 uiuentium terram BCpav 27 domini s. I A 29 potuit] uoluit AmSav, in mg. potuit a pcsscssionem B
psalm 36, 19—21 87
manere non meruit. qui autem uerba domini custodit, confidenter 3 dicit: expectans expectaui dominum et re- s p e x i t me. Adam autem quoniam non expectauit dominum — quomodo enim expectauit qui refugit et offerre se timuit? — , 5 ideo nee dominus eum uidere dignatus est ; o c u 1 i enim domini Super iustos. hunc autem eo usque uidere nolebat, ut quae- reret dicens: Adam, ubi es? qui quaeritur, pro absente habetur. fides est, quae nos repraesentat deo, perfidia, quae facit impios exulare. nullus itaque est deo absens nisi qui se absentem 4
10 fecerit, et ideo dicit : fiat tibi secundum fidem tuam;
' qui enim ignorat, ignorabitur. ergo Adam quasi peccator locum
suum seruare non potuit; de paradiso eiectus in castellum est
relegatus, ut ageret paenitentiam. accepit dilationem, ne continue
penitus interiret, ut salua fieret Eua per generationem filiorum,
15 fidem sancti Abel, prophetarum gratiam, ecclesiae posteritatem.
21. Sed qui per haec redimi noluerit et in peccato perse-
uerandum ducit, de eo dicit prophetia: et adhuc pusillum
et non er it peccator et quaeres locum eius et
non inuenies. quomodo enim esse poterit in futurum, cum
20 peccati locus diuturnus esse non possit ? haec est enim terra quae aperuit os suum, ut sanguinem susciperet innocentis, et ideo in hac terra locus est peccatorum. praeterit terra; quomodo peccatoris 2 locus poterit inueniri? ego arbitror, quod ideo firmamentum inter aquam et aquam deus esse praeceperit, ut a uirtutibus
25 peccata disc rneret et superior aqua, quae laudat dominum, quieta maneret erroris, inferior peccato esset obnoxia. denique
2 *Ps. 39, 2 4 cf. Gen. 3* 8. 10 5 Ps. 33, 16 7 *Gen. 3, 9
10 *Matth. 9, 29 11 cf. I Cor. 14, 38 14 cf. I Tim. 2, 15 17 Ps. 36, 10 21 cf. Gen. 4, 11 23 cf. Gen. 1, 6—7
1 confidenter om. Aa confidenter elicit om. Bnilfl 2 expectans] add. inquit 0 3 quia Bfia pr. exspectauit Aav 6 quo usque ABCml 9 exul- tare Ami EC absens est deo av 12 castellum] carcere <9 et mg. a; cf. Explan. ps. 38, cap. 36 extr. 13 religatus ACDmlEF mg. a 16 quia v redimi (ex redimus?) Am2 17 ducit av dicit codd. propheta ftav, cf. pag. 88, 23 18 quaerens Bml 19 inueniens Bml 20 peccantis B peccanti C 23 ergo Cmlbml 26 quieta maneret eras, et uacua est in ras. A uacua esset a ma- naret Bml est in ras. A
88 Explanatio
ilia deum uidet, haec non uidet; quae super caelos, uidetT 3 quae in abysso, non uidet. unde etiam dictum est: ui de- runt te aquae, deus, uiderunt te aquae et timuerunt, turbatae sunt abyssi; multitudo sonitus aquarum. merito turbantur abyssi, super quas » tenebrae sunt deformes, et ideo pacem habere non possunt. unde rogauit legio daemoniorum, ut in abyssum mitteretur, et se cum magno tumultu praecipitauit in fluctus, ut porcOrum gregem quern reppererat strangularet. peccatores itaque abyssum petunt, ubi caligo tenebrarum. 10
22. M ansueti autem p o s sidebunt t err am et delect abuntur in multitudine pads. merito terram possident in quibus deus ipse requiescit, sicut diuino per Esaiam resultauit oraculo dicens : super quern requie- scam nisi supra humilem et quietum et tre-is mentem uerba mea? qui sunt mansueti, nisi quos nullus stimulus dissensionis exagitat, non ira perturbat, non saeuitia 2 exasperat, non rabies crudelitatis inflammat? et ideo quia non uina, no'n epulas, non diuitias, sed pacem domini dilexerunt in corpore constituti, pro ilia delectatione corporalium uoluptatum, 20 qua se putarunt esse fraudandos, ut gratiam adipiscerentur aeternam, delectabuntur in multitudine pacis, quam dominus noster lesus in diebus suis generi donauit humano, sicut pro- phetia, quae non mentita est, comprehendit asserens : o r i e- tur in diebus eius iustitia et multitudo 25 pacis, donee extollatur luna. quae igitur est pax, qua cunctae ecclesiae multiplicatus est populus, nisi ilia de qua
2 *Ps. 76, 17—18 7 cf. Luc. 8, 30—33 11 *Ps. 36, 11 ' 14 *Esai. 66, 2 24 *Ps. 71, 7
1 caelos] add. est BCv 2 abisso A 3 uiderunt te aquae om. BC{$ 4 turbati Bml 4. 5 abissi A 5 subter av 1 ut] add. non Cm2 habisso Ami habysso B abysso C 8 tumulto Cml 9 repererat Bfiav strangularet (i s. u) B stransgularet C habyssum Ami abbyssurn C.ml 11 autem] etiam B hereditabunt £ (Uulg.) 12 multitudinem B 13 requiescet B 14 ysayam C ysaiam £ dicens] add. aut F 15 supra] super Cv 22 multitudi
nem AB
psalmi 36, 21—24 89
dominus dixit : pacem m'eam relinquo uobis, p a- cem meam do uobis? dedit pacem, qui animorum bella sedauit.
23. Sequitur : o~b s er ualit pe coat or iustum et 5 fremet super eum dentibus suis. dominus autem
inridelit eum, quoniam pro spicit quod ueniet dies eius. indignantis quidem et feruescentis in iracundia con- suetudo est dentibus fremere, sed habet etiam cor maligni dentes suos, qui non resonare, sed lacerare consueuerunt. insidiae commenta
10 nequitiae dentes sunt peccatoris. insidiatur ergo peccator iusto, quia 2 inuidet; iusti enim uita redarguit peccatorem, quern tacita maiore auctoritate condemnat quam si clara uoce loqueretur. sed iustus timere non debet fremitum peccatoris, quia inprobitas non potest esse perpetua. insidiae temporales sunt, munimenta autem uir-
15 tutis aeterna. mors peccatoris omnem eius potentiam fraudemque dissoluit.
24. Plus adicit : e c c e, inquit, gladium euaginaue- runt peccator es, e xten der unt ar cum suum, ut deici ant p auper em et in op em. quis est gladius
20 peccatoris nisi contrarius gladio spiritus sancti? docuit hunc scri- ptura me gladium, docuit apostolus, dicens quia habemus 1 o - ricam iustitiae et scutum fidei et galeam salutis et gladium spiritus quod est uerbum d e i. ergo uerbum dei gladius spiritus sancti est; e contrario utique
25 gladius nequissimi uerbum est malum. hoc Petrus apostolus 2 Ananiam et Saphiram sermonis sui quodam ense percussit, hoc
1 *Ioh. 14, 27 4 *Ps. 36, 12 5 PS. 36, 13 17 *Ps. 36, 14 21 Eph. 6, 14. 16—17 25 cf. Act. 5, 1—5
1 ulrumque meam om. a pacem meam do uobis pacem relinquo uobis ft 2 quia minaium p 6 ueniat BCv 1 eferuescentis BC efferuescentis fiav inracundia (sic) B in iracundiam $av S habent £a cor om. pa 9 qu.'bus p consuenerint Bf} 11 tacito Cm2 tacitae Fm2 maiore auctoritate] magis ore Bm2C 12 qua Cm2 (quasi uolmt) 17 inquid BmlC 19 decipiant /9 et mg. a quid Cml 24 gladius] gladium Bml 25 gladius] add. spiritus BCpav hoc] add. gladio v apostolus petnis DF 26 saflram A saffiram B Sapphi- ram a sui] add. quasi v
90 Explanatio
gladio Paulus Elymo aduersanti disputationibus suis oculorum lumen eripuit et noctem caecitatis infudit. considera nunc mihi iurgantes peccatores atque acerba iactantes insolentiae et criminatio- num obprobria proferentes. nonne, si eos audias, dices : g 1 a d i u m euaginauerunt peccatores, quando sermo turpis tarn- 5 quam de uagina petulanti ex ore profertur, quern cohiberi par fuit
3 et recondi ? similiter ut gladius uerbum dei dicitur, idem et sermo est peccatoris, ita et arcus quern extendunt peccatores mens eorum est et sagitta quam iaciunt sermo est uenenatus. sicut enim sagitta Christus qui est uerbum dei, cui dicitur: posui te sicut sa-in gittam electam quae profertur ex pharetra dei, ita sagittae sunt perfidorum, quae arcu quodam iniquitatis emissae incautum uulnerant innocentem, nisi ignita eorum iacula scuto fidei repel-
4 lantur, et ideo sollicitus esse debes miles in proelio, quia pugna tibi non solum aduersus carnem et sanguinem est, sed aduersus ipsas 15 quoque nequitias spiritales quae non uidentur. abundent tibi arma fortia deo, ut facile possis quae uolueris tela depromere, ne pauperem
te et inermem hostis possit opprimere. esto deo fortis, deo diues, ut dicatur de te : redemptio animae uiri diuitiae
5 e i u s. abundato thesauro sapientfae, esto diues in uerbo et operibus 20 bom's, ut possis esse munitus. fuge diuitias -peccatoris, ne inueniat ubi uulnerare te possit. esto misericors, ut inuulnerabilis maneas uel curare te possis, si fueris uulneratus. est et pauper, quern uolunt aduersarii uulnerare, ex illo numero, de quo saluator dixit: b e a t i pauperes spirit u, quoniam ipsorum est re- 25 g n u m c a e 1 o r u m.
25. Et ideo fr ame a peccatorum intr et, inquit, i n cor ipsorum et arcus eorum con f ring antur, ut,
lcf.Act.13,8— 11 4 Ps. 36, U 10*Esai.49,2 13 cf.Eph.6,16 14 cf. Eph. 6, 12 19 *Prou. 13, 8 20 cf. I Tim. 6, 18 24 Matth. 5, 3 27 *Ps. 36, 15
1 elymo C elimo A & hymo (eTot/mg) B (in mg. bariesu) inimico ft Elymae a Elimae v 3 acerua B et insolentiae (-a pa) ECpa 6 par fuit] profuit Bm2C 1 et idem BCftav 9 pr. sagittam AmlC alt. sagitta] add. est av 15 quoque ipsas ft 16 habundent ABm2C habundant Bml 18 inhermem A 19 uiri animae Bft 20 habundato « abundato — uerbo om. ft 22 ubi] unde Fv ut] et BmlCml 27 inquit om. ftv 28 corda Fmlv confrin- gatur BCftav
psalmi 36, 24—26 91
quemadmodum reuertitur in dei seruulos ab eis qui non receperint henedicentium pacem, ita etiam malitia peccatorum, qua iusto nocere conantur, in eorum perniciem reuertatur, quo suis telis et uulneribus trucidentur ; saepe enim iacula in ipsos qui ea iecerint 5 refunduntur. quod etiam proximo accidit bello, cum infi deles et 2 sacrilegi lacesserent aliquem in domino confidentem et regnum eius ereptum ire contenderent, ecclesiis domini persecutionum saeua minitantes, ut subito uentus oreretur, qui infidelibus excuteret scuta de manibus ac tela omnium atque missilia in peccatoris exer-
10 citum retorqueret. adhuc hostis deerat et iam illi uentorum proelia 3 ferre non poterant suisque spiculis sternebantur et, quod peius est, non erant corporum grauiora uulnera ilia quam mentium; deficie- bant enim corde, cum deum aduersum se pugnaie cognoscerent. exiorant itaque prouocantes et de pharetra cordis sui aduersus
is populum christianum uenenata perfidiae iacula proferebant, sed in caput eorum sua reuertebatur impietas. denique ipsi inter 4 se sua perfidia sunt soluti paratasque fidelibus insidias dominus dissipauit, ut non solum piis nocere non possent, sed propriis auxiliis nudarentur atque ad hostem sua arma transirent. quanto melius
20 non protulissent gladium de uagina, hoc est impia nequaquam uerba prompsissent ! nam si pro otioso sermone redditurus est unusquisque Hitionem, quanto magis uerba sacrilegii grauibus suppliciis ex- piabit !
26. Igne nos examinasti, dicit Dauid. ergo omnes
25 igne examinabimur. et Ezechiel dicit: ecce uenit dominus omnipotens. et quis sustinebit diem i n- troitus eius? aut quis sustinebit cum a p- p a r u e r i t nobis? quoniam ipse introibit si cut
1 cf. Matth. 10, 13 5 proximo bello] Theodosii contra Eugcnium a. 394; cf. Augustin. De ciuit. dei 5, 26. Oros. Hist. 7,65 ret. 6 aliquem] Theodosium 21 cf. Matth. 12, 36 24 *Ps. 16, 3 25 *Mal. 3, 1—3
1 reuertitur] add. pax av 2 malitia etiam .9 qua] quia BCml 3 cona- tur B quo] qua F 4 fecerint A iacerint F 6 lacesscerent A 1 ereptum iie] eripere Aa 8 ministrantes Dml oreretur Eml oiiretur cef. av 12 cor pora Cml 17 dissipauit dominus av 18 pcssinfa 19 anna sua DEmZFav 21 promsissent Bm2CE 25 examinauimur Rml examinabuntur p 25 hieze- (hiel AmlB malachias in ras. C
92 Explanatio
ignis conflatorii et sicut alueus lauantium. et sedebit conflans et purgans sicut auruni et argentum et purgabit filios Leui et ef- fundet eossicut aurum et sicut argentum, et erunt domino offerentes sacrificium in aequi- 5 % t a t e. igne ergo purgabuntur filii Leui, igne Ezechiel, igne Daniel, sed hi etsi per ignem examinabuntur, dicent tamen : t r a n s i- uimus per ignem et aquam. alii in igne remanebunt. illis rorabit ignis ut Hebraeis pueris, qui incendio fornacis ardentis obiecti sunt, ministros autem impietatis ultor ignis exuret. uae mihi, 10
3 si opus meum arserit et laboris huius patiar detrimentum ! etsi saluos faciet dominus seruos suos, salui erimus per fidem, sic tamen salui quasi per ignem ; etsi non exuremur, tamen uremur. quomodo tamen alii remaneant in igne, alii pertranseant, alio loco nos doceat scriptura